گروه نرم افزاری آسمان

65 . عبیده سلمانی



65عبیده سلمانیابو مسلم عبیده ، پسر عمرو (و یا به گفته ای : پسر قیس) از طایفه سلمان (تیره ای از قبیله مراد) ، یکی از عالمان و فقیهان ، و از شاگردان عبد اللّه بن مسعود بوده است . بَلاذُری آورده است که او کارگزار علی علیه السلام در منطقه فُرات بوده است . عبیده ، دو سال قبل از رحلت پیامبر خدا اسلام آورد . او ساکن یمن بود و در زمان عمر به کوفه مهاجرت کرد . او از علی علیه السلام و ابن مسعود و عمر ، حدیث نقل کرده است . در جنگ صِفّین ، او به همراه گروهی از قاریان ، در پی گفتگویی که با علی علیه السلام داشتند ، از ورود به اردوگاه امام علی علیه السلام خودداری نمودند و برای خود ، اردوگاه جداگانه ای برپا کردند . وی در نبرد ، شرکت نکرد و همراه با همراهانش بارها به گونه میانجیگری با معاویه و علی علیه السلام سخن گفت . علمای شیعه او را از یاران علی علیه السلام شمرده و در شمار «شُرطهُ الخَمیس (نیروهای ویژه)» از او یاد کرده اند . وی در سال 72 هجری درگذشت .

.


ص: 388

أنساب الأشراف :وَلّی عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام عُبَیَدَهَ السَّلمانِیَّ مِن مُرادٍ الفُراتَ . (1)

66عُثمانُ بنُ حُنَیفعثمان بن حنیف بن واهب الأنصاری الأوسی أخو سهل بن حنیف ، من صحابه النّبیّ صلی الله علیه و آله وأحد الأنصار (2) . شهد اُحدا وما تلاها من غزوات (3) . وکان أحد الاثنی عشر الذین اعترضوا علی تغییر الخلافه بعد وفاه النّبیّ صلی الله علیه و آله (4) . وتولّی مساحه الأرض (5) ، وتعیین الخراج (6) فی أیّام عمر . ولیَ البصره فی خلافه الإمام علیّ علیه السلام . عندما وصل أصحاب الجمل إلی البصره قاتلهم فی البدایه ، وحین أعلنت الهدنه بینهما ، هجموا علیه لیلاً ، وقتلوا حرّاس دار الإماره وظفروا به ، وعذّبوه ، ونَتَفوا شعر لحیته (7) . وتعدّ رساله الإمام علیه السلام إلیه حین دُعیَ إلی ولیمه (8) فی البصره من الوثائق الدالّه علی عظمه الحکومه العلویّه ، وضروره اجتناب الولاه والمسؤولین الترف والرفاهیّه ومعاشره الأثریاء والمفسدین . توفّی عثمان أیّام حکومه معاویه . 9

.

1- .أنساب الأشراف : ج 2 ص 402 .
2- .سیر أعلام النّبلاء : ج 2 ص 320 الرقم 61 ، الاستیعاب : ج 3 ص 151 الرقم 1788 .
3- .اُسد الغابه : ج 3 ص 571 الرقم 3577 .
4- .الاحتجاج : ج 1 ص 198 ح 11 .
5- .تاریخ خلیفه بن خیّاط : ص 106 ، تاریخ الطبری : ج 4 ص 144 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 2 ص 320 الرقم 61 ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 223 ، الاستیعاب : ج 3 ص 151 الرقم 1788 .
6- .سیر أعلام النّبلاء : ج 2 ص 322 الرقم 61 ، تاریخ الطبری : ج 4 ص 464 469 ، مروج الذهب : ج 2 ص 367 ؛ الجمل : ص 280 و 281 ، تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 181 .
7- .نهج البلاغه : الکتاب 45 .
8- .سیر أعلام النّبلاء : ج 2 ص 322 الرقم 61 ، الإصابه : ج 4 ص 372 الرقم 5451 ، تاریخ خلیفه بن خیّاط : ص 172 .

ص: 389



66 . عثمان بن حُنَیف

أنساب الأشراف :علی بن ابی طالب علیه السلام ، عبیده سلمانی مرادی را به حکومت [ منطقه ]فرات گمارد .

66عثمان بن حُنَیفعثمان بن حُنَیف بن واهب انصاری اَوسی ، برادر سهل بن حنیف ، از صحابیان پیامبر خدا و از انصار است . او در جنگ اُحد و جنگ های پس از آن ، حضور داشت و پس از رحلت پیامبر خدا ، یکی از دوازده نفری است که آشکارا نسبت به دگرگونی خلافت از مسیر حق ، اعتراض کردند . عثمان بن حنیف به روزگار خلافت عمر ، مسئولیت اندازه گیری زمین ها و تعیین خراج را به عهده داشت و به هنگام خلافت مولا علیه السلام فرماندار بصره بود . در فتنه جمل ، چون جملیان به بصره رسیدند ، او در آغاز با آنان جنگید ؛ امّا چون آتش بس برقرار گردید ، فتنه آفرینان شبانه بدو یورش بردند و با کشتن نگاهبانان دار الحکومه ، به عثمان بن حنیف ، دست یافتند و او را شکنجه کرده ، موهای صورت وی را کَندند . نامه علی علیه السلام به وی به هنگام حکومتش بر بصره ، در اعتراض به حضور وی بر سرِ سفره ای رنگین ، از جمله اسناد شکوهمند حکومت علوی و گویای لزوم اجتناب والیان و مسئولان از خوشگذرانی ، رفاه زدگی و دَمسازی با زراندوزان و فسادگستران است . عثمان به روزگار حاکمیت معاویه درگذشت .

.


ص: 390

الإمام علیّ علیه السلام مِن کِتابٍ لَهُ إلی عُثمانَ بنِ حُنَیفٍ الأَنصارِیِّ ، وکانَ عامِلَهُ عَلَی البَصرَهِ ، وقَد بَلَغَهُ أ نَّهُ دُعِیَ إلی وَلیمَهِ قَومٍ مِن أهلِها ، فَمَضی إلَیها : أمّا بَعدُ ، یَابنَ حُنَیفٍ ، فَقَد بَلَغَنی أنَّ رَجُلاً مِن فِتیَهِ أهلِ البَصرَهِ دَعاکَ إلی مَأدُبَهٍ فَأَسرَعتَ إلَیها ، تُستَطابُ لَکَ الأَلوانُ ، وتُنقَلُ إلَیکَ الجِفانُ (1) ، وما ظَنَنتُ أَ نَّکَ تُجیبُ إلی طَعامِ قَومٍ ، عائِلُهُم مَجفُوٌّ ، وغَنِیُّهُم مَدعُوٌّ . فَانظُر إلی ما تَقضَمُهُ مِن هذَا المَقضَمِ ، فَمَا اشتَبَهَ عَلَیکَ عِلمُهُ فَالفِظهُ ، وما أیقَنتَ بِطیبِ وُجوهِهِ فَنَل مِنهُ . ألا وإنَّ لِکُلِّ مَأمومٍ إماما ، یَقتَدی بِهِ ویَستَضیءُ بِنورِ عِلمِهِ ، ألا وإنَّ إمامَکُم قَدِ اکتَفی مِن دُنیاهُ بِطِمرَیهِ ، ومِن طُعمِهِ بِقُرصَیهِ ، ألا وإنَّکُم لا تَقدِرونَ عَلی ذلِکَ ، ولکِنَ أعینونی بِوَرَعٍ وَاجتِهادٍ ، وعِفَّهٍ وسَدادٍ . (2)

راجع : ج 4 ص 6 (السیاسه الإداریه) . ج 5 ص 76 (احتلال البصره) . ج 10 ص 292 (طعامه) .

67عَدِیُّ بنُ حاتِمٍعدیّ بن حاتم بن عبد اللّه الطائی یکنی أبا طریف ، ابن سخیّ العرب المشهور حاتم الطائی (3) ، وأحد الصحابه (4) . تولّی عدیّ رئاسه قبیلته ، وحضر عند رسول اللّه صلی الله علیه و آله سنه (7 ه ) وأسلم (5) ، فأکرمه ورعی حرمته (6) . ظلّ وفیّا للولایه العلویّه بعد وفاه النّبیّ صلی الله علیه و آله ، وذاد عن حریم الحقّ والولایه (7) . شهد مع أمیر المؤمنین علیه السلام مشاهده (8) . ولمّا لحق أحد أولاده بمعاویه ، برئ منه (9) . وکلماته أمام مساعیر الفتنه دلیل علی وعیه العمیق للحوادث ، وإدراکه السلیم لموقف الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام ، وثباته علی صراط الحقّ ، ومن کلماته : أیّها النّاس ، إنّه واللّهِ لو غیر علیٍّ دعانا إلی قتال أهل الصلاه ما أجبناه ... (10) . اختاره الإمام علیه السلام لمفاوضه العدوّ فی صفّین بسبب منطقه البلیغ (11) . قتل أحد أولاده فی إحدی حروب الإمام ، کما فقد إحدی عینیه (12) . وکان معاویه یعظّمه ویرعی حرمته ، بَیْد أ نّه کان یذکر الإمام علیه السلام فی مناسبات مختلفه ویُثنی علیه . ولم یتنازل عن موقفه الحقّ أمام معاویه (13) . توفّی حوالی سنه 68 ه (14) ، وله من العمر مئهٌ وعشرون سنه . (15)

.

1- .الجَفْنه : أعظم ما یکون من القِصاع والجمع جِفان وجِفَن (لسان العرب : ج 13 ص 89 «جفن») .
2- .نهج البلاغه : الکتاب 45 ؛ ربیع الأبرار : ج 2 ص 719 ولیس فیه ذیله من «ألا وإنّکم ...» .
3- .اُسد الغابه : ج 4 ص 8 الرقم 3610 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 163 الرقم 26 .
4- .تهذیب الکمال : ج 19 ص 525 الرقم 3884 ، تاریخ بغداد : ج 1 ص 189 الرقم 29 ، تاریخ دمشق : ج 40 ص 66 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 163 الرقم 26 .
5- .تهذیب الکمال : ج 19 ص 525 الرقم 3884 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 163 الرقم 26 ، الاستیعاب : ج 3 ص 168 الرقم 1800 ، وقیل «سنه عشره» .
6- .سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 163 الرقم 26 .
7- .رجال الکشّی : ج 1 ص 186 .
8- .تاریخ بغداد : ج 1 ص 189 الرقم 29 ، الطبقات الکبری : ج 6 ص 22 ، الطبقات لخلیفه بن خیّاط : ص 127 الرقم 463 ، تهذیب الکمال : ج 19 ص 529 الرقم 3884 ، الاستیعاب : ج 3 ص 169 الرقم 1800 ؛ الجمل : ص 367 ، وقعه صفّین : ص 197 .
9- .وقعه صفّین : ص 522 و 523 .
10- .الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 141 .
11- .وقعه صفّین : ص 197 ؛ تاریخ الطبری : ج 5 ص 5 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 367 .
12- .الجمل : ص 367 ، وقعه صفّین : ص 360 ؛ الطبقات الکبری : ج 6 ص 22 ، تهذیب الکمال : ج 19 ص 530 الرقم 3884 ، تاریخ دمشق : ج 40 ص 69 و ص 92 و 93 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 164 الرقم 26 .
13- .مروج الذهب : ج 3 ص 13 ، أنساب الأشراف : ج 5 ص 100 ، العقد الفرید : ج 3 ص 86 ، تاریخ دمشق : ج 40 ص 95 .
14- .الطبقات الکبری : ج 6 ص 22 ، تاریخ بغداد : ج 1 ص 190 ح 29 ، تاریخ دمشق : ج 40 ص 69 ، المعارف لابن قتیبه : ص 313 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 165 الرقم 26 .
15- .الطبقات لخلیفه بن خیّاط : ص 127 الرقم 463 ، تاریخ بغداد : ج 1 ص 190 الرقم 29 ، تاریخ دمشق : ج 40 ص 69 ، المعارف لابن قتیبه : ص 313 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 165 الرقم 26 .

ص: 391



67 . عَدیّ بن حاتم

امام علی علیه السلام در نامه اش به عثمان بن حُنَیف انصاری که کارگزارش در بصره بود و به او خبر رسیده بود که وی به میهمانی مردمی از بصره دعوت شده و او به آن جا رفته است : امّا بعد ؛ ای پسر حنیف! به من خبر رسیده است که فردی از جوانان بصره تو را به سفره ای خوانده و تو به آن جا شتافته ای ، و خوردنی های رنگارنگ و نیکو برایت آماده و کاسه ها برایت آورده شده است . گمان نمی کردم که تو به میهمانی کسانی بروی که نیازمندشان رانده و بی نیازشان خوانده شده باشد . پس نیک بنگر که از طعام این دنیا چه می خوری . هرچه را که حرام و حلالش را نمی دانی ، بیرون انداز و آنچه را که یقین داری حلال است ، تناول کن . بدان که هر پیروی ، پیشوایی دارد که به او اقتدا می کند و از نور علمش بهره می گیرد . آگاه باش که پیشوای شما از دنیایش به دو جامه فرسوده ، و از خوراکش به دو گِرده نان ، بسنده کرده است . بدانید که شما چنین نتوانید کرد ؛ امّا مرا با پارسایی و کوشیدن و خویشتنداری و درستی ، یاری دهید .

ر . ک : ج 4 ص 7 (سیاست های اداری) . ج 5 ص 77 (اشغال بصره) . ج 10 ص 293 (غذای علی) .

67عَدیّ بن حاتمابو طریف عَدیّ بن حاتم بن عبد اللّه طایی ، فرزند سخاوتمند مشهور عرب ، حاتم طایی ، و از یاران پیامبر خداست . عَدی ، ریاست قبیله خود (طَی) را به عهده داشت و به سال هفتم هجری به خدمت پیامبر رسید و اسلام آورد . پیامبر صلی الله علیه و آله او را گرامی داشت و به وی حرمت نهاد . عدی ، در دگرگونی های پس از پیامبر خدا ، به ولایت علی علیه السلام وفادار ماند و از حریم حق و ولایت ، دفاع کرد . او در نبردهای علی علیه السلام همراه وی بود و چون یکی از فرزندانش به معاویه پیوست ، از آن فرزند ، برائت جست . سخنان او در برابر فتنه آفرینان ، نشانی از درک عمیق او از وقایع و موضع علی علیه السلام و نیز استوار گامی وی در صراط حق است ، از جمله این کلام ارجمند او که : ای مردم! به خدا سوگند ، اگر کس دیگری جز علی علیه السلام ما را به جنگ با نمازگزاران فرا می خواند ، پاسخ مثبت نمی دادیم ... . او در صِفّین ، از کسانی بود که با توجّه به منطق استوارش از سوی علی علیه السلام برای گفتگو با دشمنْ برگزیده شد . همچنین یکی از فرزندانش را در یکی از نبردها از دست داد و یک چشمش نیز نابینا گشت . معاویه ، عَدی را بزرگ می داشت و به وی حرمت می نهاد ؛ امّا او در مناسبت های مختلف ، از امام علی علیه السلام یاد می کرد و آن بزرگوار را می ستود و در مقابل معاویه ، موضع حق مدارانه اش را از دست نمی داد . او در حدود سال 68 هجری در 120 سالگی درگذشت .

.


ص: 392

. .


ص: 393

. .


ص: 394

الإمامه والسیاسه فی ذِکرِ حَربِ صِفّینَ وَاختِلافِ أصحابِ الإِمامِ فِی استِمرارِ القِتالِ : ثُمَّ قامَ عَدِیُّ بنُ حاتِمٍ فَقالَ : أیُّهَا النّاسُ ، إنَّهُ وَاللّهِ لَو غَیرُ عَلِیٍّ دَعانا إلی قِتالِ أهلِ الصَّلاهِ ما أجَبناهُ ، ولا وَقَعَ بِأَمرٍ قَطُّ إلّا ومَعَهُ مِنَ اللّهِ بُرهانٌ ، وفی یَدَیِهِ مِنَ اللّهِ سَبَبٌ ، وإنَّهُ وَقَفَ عَن عُثمانَ بِشُبَههٍ ، وقاتَلَ أهلَ الجَمَلِ عَلَی النَّکثِ ، وأهلَ الشّامِ عَلَی البَغیِ . (1)

وقعه صفّین :جاءَ عَدِیُّ بنُ حاتِمٍ یَلتَمِسُ عَلِیّا ، ما یَطأُ إلّا عَلی إنسانٍ مَیِّتٍ أو قَدَمٍ أو ساعِدٍ ، فَوَجَدَهُ تَحتَ رایاتِ بَکرِ بنِ وائِلٍ ، قالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، ألا نَقومُ حَتّی نَموتَ ؟ فَقالَ عَلِیٌّ : اُدنُه ! فَدَنا حَتّی وَضَعَ اُذُنَهُ عِندَ أنفِهِ ، فَقالَ : وَیحَکَ ، إنَّ عامَّهَ مَن مَعی یَعصینی ، وإنَّ مُعاوِیَهَ فیمَن یُطیعُهُ ولا یَعصیهِ . (2)

الجمل فی ذِکرِ أحداثِ ما قَبلَ حَربِ الجَمَلِ : أقبَلَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام عَلی عَدِیِّ بنِ حاتِمٍ فَقالَ لَهُ : یا عَدِیُّ ، أنتَ شاهِدٌ لَنا ، وحاضِرٌ مَعَنا وما نَحنُ فیهِ ؟ فَقالَ عَدِیٌّ : شَهِدتُکَ أو غِبتُ عَنکَ فَأَنَا عِندَ ما أحبَبتَ ، هذِهِ خُیولُنا مُعَدَّهٌ ، ورِماحُنا مُحَدَّدَهٌ ، وسُیوفُنا مُجَرَّدَهٌ ، فَإِن رَأَیتَ أن نَتَقَدَّمَ تَقَدَّمنا ، وإن رَأَیتَ أن نُحجِمَ أحجَمنا ، نَحنُ طَوعٌ لِأَمرِکَ ، فَأْمُر بِما شِئتَ ، نُسارِع إلَی امتِثالِ أمرِکَ . (3)

.

1- .الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 141 .
2- .وقعه صفّین : ص 379 .
3- .الجمل : ص 270 .

ص: 395

الإمامه والسیاسه در یاد کردِ جنگ صِفّین و اختلاف یاران امام علیه السلام بر سرِ ادامه دادن جنگ : سپس عَدیّ بن حاتم برخاست و گفت : ای مردم! به خدا سوگند ، اگر کس دیگری جز علی علیه السلام ما را به جنگ با نمازگزاران فرا می خواند ، پاسخ مثبت نمی دادیم . او تا کنون اقدامی نکرده است ، مگر آن که دلیلی روشن از جانب خدا با خود داشته و رشته ارتباطی با خدا در دستانش بوده است . او در کار عثمان ، باز ایستاد ، چون جریانی شبهه ناک بود ، و با سپاه جمل جنگید ، چون پیمان شکستند و با مردم شام می جنگد ، چون ستم و تجاوز می کنند .

وقعه صِفّین :عَدیّ بن حاتم به جستجوی علی علیه السلام درآمد و جز بر انسانی بی جان و یا پا و دستی [ جدا شده ]پا نمی گذاشت تا آن که علی علیه السلام را در زیر پرچم های بنی بکر بن وائل یافت و گفت : ای امیر مؤمنان! آیا تا سر حدّ جان ، ایستادگی نکنیم؟ علی علیه السلام فرمود : «نزدیک بیا» . نزدیک شد تا گوشش را نزد بینی ایشان آورد . علی علیه السلام فرمود : «آه که عموم همراهانم از من سرپیچی می کنند ، در حالی که معاویه در میان کسانی است که از او اطاعت می کنند و سرپیچی نمی کنند!» .

الجمل در یادکردِ حوادث پیش از جنگ جمل : امیر مؤمنان به عدیّ بن حاتمْ رو کرد و به او فرمود : «ای عدیّ! آیا در این حال ما ، تو در کنار ما و با ما ، خواهی بود؟» . عدی گفت : چه در حضور تو باشم چه نباشم ، آن گونه که دوست داری ، خواهم بود . اینها ، اسب های آماده و نیزه های تیز شده و شمشیرهای از نیام کشیده ماست . اگر نظر دهی که پیش برویم ، پیش می رویم ، و اگر رأی تو این باشد که عقب بنشینیم ، عقب می کشیم . ما مطیع فرمانت هستیم . هرچه می خواهی ، فرمان بده . ما به اجرای فرمانت می شتابیم .

.


ص: 396

تاریخ الطبری عن جعفر بن حُذیفه :إنَّ عائِذَ بنَ قَیسٍ الحِزمِرِیَّ واثَبَ عَدِیَّ بنَ حاتِمٍ فِی الرّایَهِ بِصِفّینَ وکانَت حِزمِرٌ أکَثَرَ مِن بَنی عَدِیٍّ رَهطِ حاتِمٍ فَوَثَبَ عَلَیهِم عَبدُ اللّهِ بنُ خَلیفَهَ الطائِیُّ البَولانِیُّ عِندَ عَلِیٍّ ، فَقالَ : یا بَنی حِزمِرٍ ، عَلی عَدِیٍّ تَتَوَثَّبونَ ! وهَل فیکُم مِثلُ عَدِیٍّ أو فی آبائِکُم مِثلُ أبی عَدِیٍّ ؟ ! أ لَیسَ بِحامِی القِربَهِ ومانِعِ الماءِ یَومَ رَوَیَّهَ ؟ أ لَیسَ بِابنِ ذِی المِرباعِ وَابنِ جَوادِ العَرَبِ ؟ ! أ لَیسَ بِابنِ المُنهِبِ مالِهِ ومانِعِ جارِهِ ؟ ! أ لَیسَ مَن لَم یَغدُر ولَم یَفجُر ، ولَم یَجهَل ولَم یَبخَل ، ولَم یَمنُن ولَم یَجبنُ ؟ ! هاتوا فی آبائِکُم مِثلَ أبیهِ ، أو هاتوا فیکُم مِثلَهُ . أ وَلَیسَ أفضَلَکم فِی الإِسلامِ ؟ ! أ وَلَیسَ وافِدَکُم إلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؟ ! أ لَیسَ بِرَأسِکُم یومَ النُّخَیلَهِ ویومَ القادِسِیَّهِ ویومَ المَدائِنِ ویومَ جَلَولاءَ الوَقیعهِ ویَومَ نَهاوَندَ ویَومَ تُستَرَ ؟ ! فَما لَکُم ولَهُ ؟ ! وَاللّهِ ما مِن قَومِکُم أحَدٌ یَطلُبُ مِثلَ الَّذی تَطلُبونَ . فَقالَ لَهُ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ : حَسبُکَ یَابنَ خَلیفَهَ ، هَلُمَّ أیُّهَا القَومُ إلَیَّ ، وعَلَیَّ بِجَماعَهِ طَیِّئً ، فَأَتَوهُ جَمیعا ، فَقالَ عَلِیٌّ : مَن کانَ رَأسَکُم فی هذِهِ المَواطِنِ ؟ قالَت لَهُ طَیِّئٌ : عَدِیٌّ . فَقالَ لَهُ ابنُ خَلیفَهَ : فَسَلَهُم یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، أ لَیسوا راضینَ مُسَلِّمینَ لِعَدِیٍّ الرِّیاسَهَ ؟ فَفَعَلَ ، فَقالوا : نَعمَ . فَقالَ لَهُم : عَدِیٌّ أحَقُّکُم بِالرّایَهِ ، فَسَلِّموها لَهُ . فَقالَ عَلِیٌّ وضَجَّت بَنُو الحِزمِرِ : إنّی أراهُ رَأسَکُم قَبلَ الیَومِ ، ولا أری قَومَهُ کُلَّهُم إلّا مُسَلِّمینَ لَهُ غَیرَکُم ، فَأَتَّبِعُ فی ذلِکَ الکَثرَهَ . فَأَخَذها عَدِیٌّ . (1)

.

1- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 9 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 369 نحوه .

ص: 397

تاریخ الطبری به نقل از جعفر بن حُذَیفه : عائذ بن قیس حِزمِری برای به دست گرفتن پرچم [ قبیله طی ]در جنگ صِفّین با عدیّ بن حاتم [ طایی ]به رقابت برخاست ؛ زیرا افراد عشیره حِزمر [ طایی ]از گروه عدیّ (عشیره حاتم) ، بیشتر بودند . عبد اللّه بن خلیفه طایی بَولانی در پیش علی علیه السلام بر آنان اعتراض کرد و گفت : ای زادگان حِزمِر! از عدیّ ، جلو می زنید ؟! و آیا در میان شما ، کسی مانند عدی و در میان پدرانتان ، کسی مانند پدر عدیّ هست؟! آیا او همان نگه دارنده آب برای شما در جنگ رَویّه نیست؟ آیا او پسر رئیس قبیله [طَی] و فرزند سخاوتمند عرب (حاتم) نیست؟! آیا او پسر به تاراج دهنده مال خود برای نگهداری همسایه نیست؟! آیا او کسی نیست که خیانت نورزید و کار زشت نکرد و نابخردی ننمود و بخل نورزید و منّت ننهاد و نترسید؟! در میان پدرانتان همچو پدرش بیاورید یا در میان خود ، همچو او . آیا او برترینِ شما در اسلام نیست ؟! آیا او نماینده شما به سوی پیامبر خدا نبود؟! آیا او فرمانده شما در نبردهای نُخَیله ، قادسیه ، مدائن ، جَلَولا ، نهاوند و شوشتر نبود؟! پس چرا با او چنین می کنید؟! به خدا سوگند ، در میان قوم شما ، کسی نیست که آنچه را شما می خواهید ، بخواهد . در این هنگام ، علی بن ابی طالب علیه السلام به او گفت : «ای پسر خلیفه! بس است . ای گروه [ حِزْمِر] ! نزد من آیید و دیگر عَشیره های قبیله طَی نیز بیایند» . پس همگی به نزد علی علیه السلام آمدند . علی علیه السلام فرمود : «در این جنگ ها ، چه کسی فرمانده شما بوده است؟» . قبیله طَی گفتند : عدی . ابن خلیفه به ایشان گفت : ای امیر مؤمنان! از آنان بپرس آیا راضی نیستند که ریاست را تسلیم عدی کنند؟ [ علی علیه السلام ] پرسید . گفتند : چرا . پس امام علیه السلام به آنها فرمود : «عدی ، سزاوارترینِ شما به حمل پرچم است» . بدین ترتیب ، پرچم را به عَدی سپردند و آن هنگام که بنی حِزْمِرْ فریاد [ اعتراض ]برآوردند ، علی علیه السلام فرمود : «من می بینم که عدی ، پیش از این ، فرمانده شما بوده و همه قبیله اش را تسلیم او می بینم ، جز شما . پس در این موضوع ، از اکثریتْ پیروی می کنم» ؛ و عدیّ پرچم را گرفت .

.


ص: 398

وقعه صفّین عن المحلّ بن خلیفه :لَمّا تَوادَعَ عَلِیٌّ علیه السلام ومُعاوِیَهُ بِصِفّینَ ، اختَلَفَتِ الرُّسُلُ فیما بَینَهُما رَجاءَ الصُّلحِ ، فَأَرسَلَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ إلی مُعاوِیَهَ عَدِیَّ بنَ حاتِمٍ ، وشَبَثَ بنَ ربِعِیٍّ ، ویَزیدَ بنَ قَیسٍ ، وزِیادَ بنَ خَصَفَهَ ، فَدَخَلوا عَلی مُعاوِیَهَ ، فَحَمِدَ اللّهَ عَدِیُّ بنُ حاتِمٍ وأثنی عَلَیهِ ، ثُمَّ قالَ : أمّا بَعدُ ، فَإِنّا أتَیناکَ لِنَدعُوَکَ إلی أمرٍ یَجمَعُ اللّهُ بِهِ کَلِمَتَنا واُمَّتَنَا ، ویَحقِنَ اللّهُ بِهِ دِماءَ المُسلِمینَ ، ونَدعُوکَ إلی أفضَلِها سابِقَهً وأحسَنِها فِی الإِسلامِ آثارا ، وقَدِ اجتَمَعَ لَهُ النّاسُ ، وقَد أرشَدَهُمُ اللّهُ بِالَّذی رَأَوا فَأَتَوا ، فَلَم یَبقَ أحَدٌ غَیرُکَ وغَیرُ مَن مَعَکَ ، فَانتَهِ یا مُعاوِیَهُ مِن قَبلِ أن یُصیبَکَ اللّهُ وأصحابَکَ بِمِثلِ یَومِ الجَمَلِ . فَقالَ لَهُ مُعاوِیَهُ : کَأَ نَّکَ إنَّما جِئتَ مُتَهَدِّدا ولَم تَأتِ مُصلِحا . هَیهاتَ یا عَدِیُّ ، کَلّا وَاللّهِ إنّی لَابنُ حَربٍ ، ما یُقَعقَعُ لِی بِالشِّنانِ (1) . أمَا وَاللّهِ إنَّکَ لَمِنَ المُجلِبینَ عَلَی ابنِ عَفّانَ ، وأنتَ لَمِن قَتَلَتِهِ ، وإنّی لَأَرجُو أن تَکونَ مِمَّن یَقتُلُهُ اللّهُ . هَیهاتَ یا عَدِیُّ ، قَد حَلَبتَ بِالسّاعِدِ الأَشَدِّ . (2)

مروج الذهب :ذُکِرَ أنَّ عَدِیَّ بنَ حاتِمٍ الطّائیَّ دَخَلَ عَلی مُعاوِیَهَ ، فَقالَ لَهُ مُعاوِیَهُ : مافَعَلَتِ الطَّرَفاتِ یَعنی أولادَهُ ؟ قالَ : قُتِلوا مَعَ عَلِیٍّ . قالَ : ما أنصَفَکَ عَلِیٌّ ، قَتَلَ أولادَکَ وبَقّی أولادَهُ ! فَقالَ عَدِیٌّ : ما أنصَفتُ عَلِیّا إذ قُتِلَ وبَقیتُ بَعدَهُ . فَقالَ مُعاوِیَهُ : أما إنَّهُ قَد بَقِیَت قَطرَهٌ مِن دَمِ عُثمانَ ما یَمحوها إلّا دَمُ شَریفٍ مِن أشرافِ الیَمَنِ . فَقالَ عَدِیٌّ : وَاللّهِ إنَّ قُلوبَنَا الَّتی أبغَضناکَ بِها لَفی صُدورِنا ، وإنَّ أسیافَنَا الَّتی قاتَلناکَ بِها لَعَلی عَواتِقِنا ، ولَئِن أدنَیتَ إلَینا مِن الغَدرِ فِترا لَنُدِنیَنَّ إلَیکَ مِنَ الشَّرِّ شِبرا ، وإنَّ حَزَّ الحُلقومِ وحَشرَجَهَ الحَیزومِ لَأَهوَنُ عَلَینا مِن أن نَسمَعَ المَساءَهَ فی عَلِیٍّ ، فَسَلِّمِ السَّیفَ یا مُعاوِیَهُ لِباعِثِ السَّیفِ . فَقالَ مُعاوِیَهُ : هذِهِ کَلِماتُ حُکمٍ فَاکتُبوها . وأقبَلَ عَلی عَدِیٍّ مُحادِثا لَهُ کَأَ نَّهُ ما خاطَبَهُ بِشَیءٍ . (3)

.

1- .قال المیدانی : القعقعه : تحریک الشیء الیابس الصلب مع صوت مثل السلاح وغیره . والشنان : جمع شَنّ ؛ وهو القربه البالیه ، وهم یحرّکونها إذا أرادوا حثّ السیر لتفزع فتسرع . یُضرب لمن لا یتّضع لما ینزل به من حوادث الدهر ولا یروعه ما لا حقیقه له (مجمع الأمثال : ج 3 ص 238 الرقم 3754) .
2- .وقعه صفّین : ص 197 ؛ تاریخ الطبری : ج 5 ص 5 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 367 کلاهما نحوه .
3- .مروج الذهب : ج 3 ص 13 وراجع تاریخ دمشق : ج 40 ص 95 والعقد الفرید : ج 3 ص 86 والأمالی للسیّد المرتضی : ج 1 ص 217 .

ص: 399

وقعه صِفّین به نقل از محلّ بن خلیفه : چون علی علیه السلام و معاویه [ در ابتدای جنگ ]در صفّینْ دست از جنگ بداشتند ، سفیران به امید برقراری صلح در میان آنها به رفت و آمد پرداختند . علی بن ابی طالب علیه السلام ، عدیّ بن حاتم ، شَبَث بن رِبعی ، یزید بن قیس و زیاد بن خَصفه را به سوی معاویه فرستاد . آنان بر معاویه وارد شدند . عدیّ بن حاتم پس از حمد و ثنای الهی گفت : امّا بعد ؛ ما نزد تو آمدیم تا تو را به امری فرا خوانیم که خداوند ، بدان ، وحدت کلمه و همبستگی امّت ما را فراهم و خون مسلمانان را حفظ می کند . ما تو را به [ پیروی از] کسی که صاحب برترین سابقه و بهترین خدمات در اسلام است ، فرا می خوانیم . اینک تمام مردم بر او اتّفاق نظر دارند و خداوند ، ایشان را به کسی رهنمون شده است که وی را شناخته و به او روی آورده اند ، و کسی جز تو و همراهانت باقی نمانده است . ای معاویه! پیش از آن که خداوند عز و جل تو و یارانت را به سرنوشتی چون سرانجام اصحاب جنگ جملْ دچار کند ، [ از مخالفت ، ]دست بکش . معاویه به وی گفت : گویا تو برای تهدید آمده ای و نه برای اصلاح . هرگز ، ای عدی! به خدا سوگند ، هیچ گاه چنین نمی کنم ؛ چرا که من پسر حرب (1) هستم و [ آوای ]مَشکِ پوسیده ، بی تابم نمی کند . به خدا سوگند که تو خود از گردآمدگان بر ضد پسر عَفّان هستی و خود از قاتلان اویی و من امید می برم که از کسانی باشی که خداوند ، آنان را [ در این جنگ ]می کُشد . هرگز ، ای عدی! من با بازویی سخت و توانا شیر دوشیده ام (از کسانی کمک گرفته ام تا کارت را بسازم و نیازت را برآورم) .

مروج الذهب :گفته شده که عدی بن حاتم طایی بر معاویه وارد شد . معاویه به او گفت : طَرَف هایت (یعنی فرزندانت : طَریف و طارف و طرفه) را چه کردی؟ گفت : همراه علی علیه السلام کشته شدند . گفت : علی با تو انصاف نورزید . فرزندانت را به کشتن داد و فرزندان خود را نگاه داشت . عدی گفت : من با علی علیه السلام انصاف نورزیدم ؛ چون او کشته شد و من پس از او ماندم . معاویه گفت : آگاه باش که یک قطره از خون عثمان باقی مانده که جز خون بزرگی از بزرگان یمن ، (2) آن را نمی زداید . عدی گفت : به خدا سوگند ، دل های ما که با آن با تو دشمنی می کردیم ، در سینه هامان ، و شمشیرهایی که بدانها با تو می جنگیدیم ، بر گردنمان [ آویخته ]است و اگر به خیانت به اندازه یک سرِ انگشت به ما نزدیک شوی ، با شرارت به اندازه یک وجب به تو نزدیک می شویم . و بی گمان برای ما، بریده شدن گلوها و خِرخِر نای [ به هنگام مرگ،] آسان تر از شنیدن سخن زشت درباره علی علیه السلام است. پس ای معاویه! شمشیر را به برکشنده شمشیر بسپار . معاویه گفت : این سخنان ، حکمت است . آنها را بنویسید . و به عدی رو کرد و با او مشغول صحبت شد ، گویی که اصلاً چیزی به او نگفته (و تهدیدی نکرده) بود .

.

1- .حرب ، به معنای «جنگ» ، نامِ نیای معاویه است و معاویه در این جا ایهام به کار برده است . (م)
2- .قبیله طَی، از اعراب یَمَنی به شمار می روند و این جمله معاویه ، تهدیدی برای عَدی است. (م)

ص: 400

المحاسن والمساوئ :إنَّ عَدِیَّ بنَ حاتِمٍ دَخَلَ عَلی مُعاوِیَهَ بنِ أبی سُفیانَ فَقالَ : یا عُدِیُّ ، أین الطَّرَفاتُ ؟ یَعنی بَنیهِ طَریفا وطارِفا وطَرَفَهَ . قالَ : قُتِلوا یَومَ صِفّینَ بَینَ یَدَی عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ رضی الله عنه . فَقالَ : ما أنصَفَکَ ابنُ أبی طالِبٍ إذ قَدَّمَ بَنیکَ وأخَّرَ بَنیهِ ! قالَ : بَل ما أنصَفتُ أنَا عَلِیّا إذ قُتِلَ وبَقیتُ ! قالَ : صِف لی عَلِیّا . فَقالَ : إن رَأَیتَ أن تُعفِیَنی . قالَ : لا اُعفیکَ . قالَ : کانَ وَاللّهِ بَعیدَ المَدی ، وشَدیدَ القُوی ، یَقولُ عَدلاً ، ویَحکُمُ فَصلاً ، تَتَفَجَّرُ الحِکمَهُ مِن جَوانِبِهِ ، وَالعِلمُ مِن نَواحیهِ ، یَستَوحِشُ مِنَ الدُّنیا وزَهرَتِها ، ویَستَأنِسُ بِاللَّیلِ ووَحشَتِهِ ، وکانَ واللّهِ غَزیرَ الدَّمعَهِ ، طَویلَ الفِکرَهِ ، یُحاسِبُ نَفسَهُ إذا خَلا ، ویَقلِبُ کَفَّیهِ عَلی ما مَضی ، یُعجِبُهُ مِنَ اللِّباسِ القَصیرَ ، ومِنَ المَعاشِ الخَشِنَ ، وکانَ فینا کَأَحدِنا ؛ یُجیبُنا إذا سَأَلناهُ ویُدنینا إذا أتَیناهُ ، ونَحنُ مَعَ تَقریبِهِ لَنا وقُربِهِ مِنّا لا نُکَلِّمُهُ لِهَیبَتِهِ ، ولا نَرفَعُ أعیُنَنا إلَیهِ لِعَظَمَتِهِ ، فَإِن تَبَسَّمَ فَعَنِ اللُّؤلُؤِ المَنظومِ ، یُعَظِّمُ أهلَ الدّینِ ، یَتَحَبَّبُ إلَی المَساکینِ ، لا یَخافُ القَوِیُّ ظُلمَهُ ، ولا یَیأَسُ الضَّعیفُ مِن عَدلِهِ . فَاُقسِمُ ، لَقَد رَأَیتُهُ لَیلَهً وقَد مَثُلَ فی مِحرابِهِ ، وأرخَی اللَّیلُ سِربالَهُ وغارَت نُجومُهُ ، ودُموعُهُ تَتَحادَرُ عَلی لِحیَتِهِ وهُوَ یَتَمَلمَلُ تَمَلمُلَ السَّلیمِ ، ویَبکی بُکاء الحَزینِ ، فَکَأَ نّی الآنَ أسمَعُهُ وهُوَ یَقولُ : یا دُنیا أ إلَیَّ تَعَرَّضتِ ، أم إلَیَّ أقبَلتِ ؟ غُرّی غَیری ، لا حانَ حینُکِ ، قَد طَلَّقَتُکِ ثَلاثا لا رجَعَهَ لی فیکِ ، فَعَیشُکِ حَقیرٌ ، وخَطَرکِ یَسیرٌ ، آه مِن قِلَّهِ الزّادِ ، وبُعدِ السَّفَرِ ، وقِلَّهِ الأَنیسِ ! قالَ : فَوَکَفَت عَینا مُعاوِیَهَ ینِشّفُهُما بِکُمِّهِ ، ثُمَّ قالَ : یَرحَمُ اللّهُ أبَا الحَسَنِ ! کانَ کَذا ، فَکَیفَ صَبرُکَ عَنهُ ؟ قالَ : کَصَبرِ مَن ذُبِحَ وَلَدُها فی حِجرِها ؛ فِهِیَ لا تَرَقَأُ دَمعَتُها ، ولا تَسکُنُ عَبرَتُها . قالَ : فَکَیفَ ذِکرُکَ لَهُ ؟ قالَ : وهَل یَترُکُنِی الدَّهرُ أن أنساهُ ! (1)

.

1- .المحاسن والمساوئ : ص 46 ، وفی أکثر المصادر نقل هذا الکلام عن ضرار بن ضمره . راجع : ج 9 ص 38 (ضرار بن ضمره) .

ص: 401

المحاسن والمساوئ:عدی بن حاتم بر معاویه بن ابی سفیانْ وارد شد . معاویه گفت : ای عدی! طَرَف ها کجایند؟ (منظورش طَریف و طارف و طرفه ، پسران عدیّ بود) . گفت : در جنگ صِفّین ، در پیش روی علی بن ابی طالب علیه السلام کشته شدند . گفت : پسر ابوطالب با تو انصاف نورزید که پسرانت را پیش انداخت و پسران خود را عقب نگاه داشت . گفت : بلکه من با علی علیه السلام انصاف نورزیدم که او کشته شد و من باقی ماندم . معاویه گفت : علی را برایم توصیف کن . گفت : اگر می شود ، مرا معاف دار . گفت : معافت نمی دارم . عدی گفت : به خدا سوگند ، امیر مؤمنان ، دورنگر و نیرومند بود . به عدلْ سخن می گفت و به بزرگی حکم می کرد . حکمت از پهلوهایش می جوشید و علم از کناره هایش بیرون می ریخت . با دنیا و درخشش آن ، بیگانه بود و با شب و تنهایی اش اُنس می گرفت . به خدا سوگند ، اشک ریز و پُر اندیشه بود . چون تنها می شد ، به محاسبه خود می پرداخت و در کارهای قبلی خود ، می اندیشید . از لباس ، کوتاه آن را دوست می داشت و از خوراک ، خشن آن را . او در میان ما همانند فردی از ما بود . چون او را می خواندیم ، پاسخ می داد ، و چون نزدش می آمدیم ، به ما نزدیک می گشت و با این که او ما را [به خود ]نزدیک می ساخت و با نزدیکی اش به ما ، باز هم از هیبتش یارای سخن گفتن با او را نداشتیم و از بزرگی اش سرمان را بالا نمی آوردیم . چون لبخند می زد ، گویی مُهر از مرواریدهای به رشته کشیده شده می گشود . (1) دینداران را بزرگ می داشت و بینوایان را دوست داشت . توانگر ، از ستم او نمی هراسید و ناتوان ، از عدلش ناامید نمی گشت . سوگند می خورم که او را شبی در محرابش ایستاده دیدم ، در حالی که شب ، پرده افکنده بود و ستارگان ، ناپدید بودند . اشک هایش بر مَحاسنش روان بود و چون مارگزیده به خود می پیچید و به اندوه می گریست و گویی هم اکنون می شنوم که - می گفت : «ای دنیا! خود را بر من می نمایی یا مشتاقم گشته ای؟ هیچ گاه نخواهد آمد [ که مرا بفریبی] . غیر مرا بفریب؛ زیرا که تو را سه طلاقه کرده ام؛ طلاقی که بازگشت و رجوعی در آن نیست . زندگانی ات کوتاه و شکوهت ناچیز است . آه از کمیِ توشه و درازی راه و کمی همدم!». پس اشک های معاویه روان شد و با آستینش چشمانش را پاک می کرد و سپس گفت : خدا ابوالحسن را بیامرزد! همین گونه بود . تو بر فراق او چگونه صبر می کنی؟ گفت : مانند صبر مادری که فرزندش را در دامانش سر بُریده اند ، که نه اشکش خشک می شود و نه سوزش دلش فرو می نشیند . معاویه گفت : آیا او را یاد می کنی؟ گفت : آیا روزگار می گذارد فراموشش کنم؟! (2)

.

1- .کنایه از باز شدن دو لب مبارک و دیده شدن دندان های حضرت در هنگام خندیدن است . (م)
2- .در بیشتر منابع ، این سخن را از ضرار بن ضمره نقل کرده اند . ر .ک : ج 9 ص 39 (ضرار بن ضمره) .

ص: 402

. .


ص: 403

. .


ص: 404

68عَدِیُّ بنُ الحارِثِذکرت بعض المصادر أنّ الإمام علیه السلام ولّاه علی «بُهَرسیر (1) » (2) ، وأورد العلّامه المجلسی أنّ اسم الوالی علی تلک المنطقه هو عدیّ بن حاتم (3) . وعلی أیّ حال لم تثمر الجهود المبذوله لمعرفه عدیّ بن حارث ، وهو شخصیّه مجهوله بناءً علی الوثائق التاریخیّه .

وقعه صفّین :بَعثَ [ عَلِیٌّ علیه السلام ] ... عَدِیَّ بنَ الحارِثِ عَلی مَدینَهِ بُهَرسیر واُستانِها (4) . (5)

69العَکبَرُ بنُ جَدیرٍبطل مقدام ومقاتل لا یکلّ . وکان له لسان بلیغ وبیان یأخذ بالقلوب . اشترک فی صفّین ، واستبسل حتی أهدر معاویه دمه غیظا . وکان ینظم الشعر أیضا ، ونلحظ فی شعره الفیّاض إعلاءً لملحمه الحقّ ، وإخزاءً لحزب الطلقاء (6) .

وقعه صفّین عن زید بن وهب فی ذِکرِ وَقعَهِ صِفّینَ : کانَ فارِسَ أهلِ الکوفَهِ الَّذی لا یُنازَعُ رَجُلٌ کانَ یُقالَ لَهُ : العَکبَرُ بنُ جَدیرٍ الأَسَدِیُّ ، وکانَ فارِسَ أهلِ الشّامِ الَّذی لا یُنازَعُ عَوفُ بنُ مجزَأَهَ الکوفِیُّ المُرادِیُّ المُکَنّی أبا أحمَرَ ، وهُوَ أبُو الَّذِی استَنقَذَ الحَجّاجَ بنَ یوسُفَ یَومَ صُرِعَ فِی المَسجِدِ بِمَکَّهَ ، وکانَ العَکبَرُ لَهُ عِبادَهٌ ولِسانٌ لا یُطاقُ . فَقامَ إلی عَلِیٍّ فَقالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ! إنَّ فی أیدینا عَهدا مِنَ اللّهِ لا نَحتاجُ فیهِ إلَی النّاسِ ، وقَد ظَنَنّا بِأَهلِ الشّامِ الصَّبرَ وظَنّوهُ بِنا ، فَصَبَرنا وصَبَروا . وقَد عَجِبتُ مِن صَبرِ أهلِ الدُّنیا لِأَهلِ الآخِرَهِ ، وصَبرِ أهلِ الحَقِّ عَلی أهلِ الباطِلِ ، ورَغبَهِ أهلِ الدُّنیا ! ثُمَّ نَظَرتُ فَإِذا أعجَبُ ما یُعجِبُنی جَهلی بِآیَهٍ مِن کِتابِ اللّهِ : «الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَن یُتْرَکُواْ أَن یَقُولُواْ ءَامَنَّا وَ هُمْ لَا یُفْتَنُونَ * وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُواْ وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکَذِبِینَ» (7) . وأثنی عَلَیهِ عَلِیٌّ خَیرا ، وقالَ خَیرا . وخَرَجَ النّاسُ إلی مَصافِّهِم وخَرَجَ عَوفُ بنُ مَجزَأَهَ المُرادِیُّ نادِرا (8) مِنَ النّاسِ ، وکَذلِکَ کانَ یَصنَعُ ، وقَد کانَ قَتَلَ قَبلَ ذلِکَ نَفَرا مِن أهلِ العِراقِ مُبارَزَهً ، فَنادی : یا أهلَ العِراقِ ، هَل مِن رَجُلٍ عَصاهُ سَیفُهُ یُبارِزُنی ، ولا أغُرُّکُم مِن نَفسی ؛ فَأَنَا فارِسُ زَوفٍ . فَصاحَ النّاسُ بِالعَکبَرِ ، فَخَرَجَ إلَیهِ مُنقَطِعا مِن أصحابِهِ وَالنّاسُ وُقوفٌ ، ووَقَفَ المُرادِیُّ وهُوَ یَقولُ : بِالشّامِ أمنٌ لَیسَ فیهِ خَوفُ بِالشّامِ عَدلٌ لَیسَ فیهِ حَیفُ بِالشّامِ جودٌ لِیسَ فیهِ سَوفُ (9) أنَا المُرادِیُّ ورَهطی زَوفُ أنَا ابنُ مَجزاهَ وَإسمی عَوفُ هَل مِن عِراقِیِّ عَصاهُ سَیفُ یَبرُزُ لی وکَیفَ لی وکَیفُ فَبَرَزَ إلَیهِ العَکبَرُ وهُوَ یَقولُ : الشّامُ مَحلٌ وَالعِراقُ تَمطُرُ بِهَا الإِمامُ وَالإِمامُ مُعذِرُ وَالشّام فیها لِلإِمامِ مُعوِرُ (10) أنَا العِراقِیُّ وإسمِی العَکبَرُ اِبنُ جَدیرٍ وأبوهُ المُنذِرُ اُدنُ فَإِنّی لِلکَمِیِّ مُصحِرُ فَاطَّعَنا فَصَرَعَهُ العَکبَرُ فَقَتَلَهُ ، ومُعاوِیَهُ عَلَی التَّلِّ فی اُناسٍ مِن قُرَیشٍ ونَفَرٍ مِنَ النّاسِ قَلیلٍ ، فَوَجَّهَ العَکبَرُ فَرَسَهُ فَمَلَأ فُروجَهُ (11) رَکضا یَضرِبُهُ بِالسَّوطِ ، مُسرِعا نَحوَ التَّلِّ ، فَنَظَرَ إلَیهِ مُعاوِیَهُ فَقالَ : إنَّ هذَا الرَّجُلَ مَغلوبٌ عَلی عَقلِهِ أو مُستَأمَنٌ ، فَاسأَلوهُ . فَأَتاهُ رَجُلٌ وهُوَ فی حَمْیِ (12) فَرَسِهِ ، فَناداهُ فَلَم یُجِبهُ ، فَمَضی مُبادِرا حَتّی انتَهی إلی مُعاوِیَهَ وجَعَلَ یَطعَنُ فی أعراضِ الخَیلِ ، ورَجَا العَکبَرُ أن یُفرِدوا لَهُ مُعاوِیَهَ ، فَقَتَلَ رِجالاً ، وقامَ القَومُ دونَ مُعاوِیَهَ بِالسُّیوفِ وَالرِّماحِ ، فَلَمّا لَم یَصِل إلی مُعاوِیَهَ نادی : أولی لَکَ (13) یَا بنَ هِندٍ ، أنَا الغُلامُ الأَسَدِیُّ . فَرَجَعَ إلی عَلِیٍّ فَقالَ لَهُ : ماذا دَعاکَ إلی ما صَنَعتَ یا عَکبَرُ ؟ لا تُلقِ نَفسَکَ إلَی التَّهلُکَهِ . قالَ : أرَدتُ غِرَّهَ ابنَ هِندٍ . وکانَ شاعِرا فَقالَ : قَتَلتُ المُرادِیَّ الَّذی جاءَ باغِیا یُنادی وقَد ثارَ العَجاجُ : نَزالِ یَقولُ أنا عَوفُ بنُ مَجزاهَ وَالمُنی لِقاءُ ابنِ مَجزا بِیَومِ قِتالِ [ إلی آخر الأبیات ] وَانکَسَرَ أهلُ الشّامِ لِقَتلِ عَوفٍ المُرادِیِّ ، وهَدَرَ مُعاوِیَهُ دَمَ العَکبَرِ . فَقالَ العَکبَرُ : یَدُ اللّهِ فَوقَ یَدِ مُعاوَیِهَ ، فَأَینَ دِفاعُ اللّهِ عَنِ المُؤمِنینَ؟ (14)

.

1- .بُهَرسیر : من نواحی سواد بغداد قرب المدائن . وهی غربی دجله (معجم البلدان : ج 1 ص 515) .
2- .الأخبار الطوال : ص 153 ؛ وقعه صفّین : ص 11 .
3- .بحار الأنوار : ج 32 ص 357 .
4- .الاُستان : السواد والقری .
5- .وقعه صفّین : ص 11 ؛ الأخبار الطوال : ص 153 .
6- .وقعه صفّین : ص 450 452 ، أعیان الشیعه : ج 8 ص 148 .
7- .العنکبوت : 1 3 .
8- .أی شذّ وخرج من الجمهور (لسان العرب : ج 5 ص 199 «ندر») . والمراد خرج وحیدا .
9- .یقال : فلان یقتات السَّوْفَ : أی یعیش بالأمانی (لسان العرب : ج 9 ص 164 «سوف») .
10- .رجلٌ مُعوِرٌ : قبیح السریره (لسان العرب : ج 4 ص 616 «عور») .
11- .یقال للفرس : ملأ فرجه وفُرُوجه إذا عدا وأسرع (النهایه : ج 3 ص 423 «فرج») .
12- .أی شدّه عدوه .
13- .أوْلَی لک : أی قَرب منک ما تکره ، وهی کلمه تلهّف ، یقولها الرجل إذا أفلت من عظیمه ، وقیل : هی کلمه تهدّد ووعید (النهایه : ج 5 ص 229 «ولا») .
14- .وقعه صفّین : ص 450 .

ص: 405



68 . عَدیّ بن حارث

69 . عَکبَر بن جَدِیر

68عَدیّ بن حارثبر اساس برخی از نقل ها ، علی علیه السلام عدی بن حارث را بر حکومت بُهَرسیر (1) گمارد . علّامه مجلسی از فرماندار آن دیار ، با عنوان «عدیّ بن حاتم» یاد کرده است . به هرحال ، کوشش در شناخت عدی بن حارث به جایی نرسید و وی به لحاظ اسناد تاریخی ، شخصیتی ناشناخته است .

وقعه صِفّین :علی علیه السلام ... عدی بن حارث را بر شهر و استان بُهَرسیر گمارد .

69عَکبَر بن جَدِیراو قهرمانی بی باک و رزم آوری نستوه بود . زبانی گویا و بیانی گدازنده داشت . در صِفّین ، شرکت جست و چنان حماسه ای آفرید که معاویه از سَرِ خشم ، خونش را هَدَر دانست . او شعر نیز می سرود و در اشعار سرشار از شعورش ، حماسه بلند حق و رسوایی حزب طُلَقا (آزادشدگان پیامبر صلی الله علیه و آله در فتح مکّه) را بیان می کرد .

وقعه صِفّین به نقل از زید بن وَهْب ، در یادکردِ جنگ صِفّین : شه سوار تکتاز کوفه ، عَکبَر بن جدیر اسدی نام داشت و سوار کم نظیر شام ، ابو احمر عوف بن مُجْزَأه کوفی مرادی بود ، و او پدر کسی است که حَجّاج بن یوسف را آن روز که در خانه کعبه [ به سبب حمله مردم ، ] بیهوش شد نجات داد . عَکبَر ، مردی عابد و زبان آور بود . پس در برابر علی علیه السلام به پا خاست و گفت : ای امیر مؤمنان! ما عهدی از خداوند به دست داریم که با آن به مردم ، نیازی نداریم . ما به شامیان ، گمان پایداری داشتیم و ایشان نیز از ما انتظار پافشاری داشتند . ما پای فشردیم و ایشان پایداری کردند . من از پایداری دنیاپرستان در برابری پافشاری آخرت خواهان و شکیبایی حقجویان در برابر باطل گرایان و شیفتگی دنیادوستان ، به شگفت آمده بودم . سپس نیک نگریستم و از ناآگاهی ام به این آیه قرآن ، بیشتر در شگفت شدم : «الف ، لام ، میم . آیا مردمْ چنین پنداشتند که چون گفتند : «ایمان آوردیم» ، رها می شوند و دیگر آزمایش نمی شوند؟ بی گمان ، ما امّت های پیش از آنان را [ نیز] آزموده ایم تا خدا راستگویان را معلوم بدارد و دروغگویان را معلوم بدارد» . پس علی علیه السلام او را به خیر و نیکی ستود و مردم در صف های خود ، آماده جنگ شدند و عوف بن مُجْزأه مرادی به تنهایی به میدان آمد (که پیش تر نیز چنین کرده بود و تنی چند از عراقیان را در نبرد تن به تن از پای درآورده بود) و بانگ برآورد : ای مردم عراق! آیا مردی هست که شمشیرش را برکشد و با من بجنگد ؟ و شما را از خود، بی خبر نمی گذارم. من شه سوار [قبیله ]زَوف هستم. مردم ، عکبر را ندا دادند . وی از یارانش جدا شد و به سوی او رفت ، در حالی که مردمْ ایستاده بودند و [جنگجوی] مرادی نیز ایستاده بود و چنین رجز می خواند : در شام ، امنیت است و هراسی نیست در شام ، عدالت است و ستمی نیست . در شام ، سخاوت است و امروز و فرداکردن نیست من مرادی ام و قبیله ام زَوف است . من پسر مُجزَأه هستم و نامم عوف است آیا مردی عراقی هست که شمشیر بر کشد و به مبارزه من درآید تا ببینم چه می شود؟ در این هنگام ، عکبر به مبارزه او رفت و چنین رجز می خواند : شام ، سرزمینی خشک و عراق ، پُر باران است امام در عراق است؛ امامِ پذیرنده عذر . و در شام ، مردی بد نهاد است که بر امام ، شورشگر است من عراقی ام و نامم عَکبر است . پسر جدیر بن مُنذِرم پیش آی که من نشان می دهم شجاع کیست . پس به یکدیگر نیزه زدند و عکبر ، عوف را به قتل رساند . معاویه با تنی چند از قریش و افراد اندک شماری از مردم ، بر فراز تپّه ای ایستاده بود . عکبر ، اسبش را رو به او نمود و با تازیانه ، اسبش را نواخت و شتابان به سوی تپّه تاخت . معاویه به او نگاه کرد و گفت : این مرد ، یا دیوانه شده و یا به امانخواهی آمده است . از او بپرسید . پس مردی به سوی او آمد ؛ ولی او همچنان می تاخت و به بانگ آن مرد ، پاسخی نداد و به پیش رفت تا نزدیک معاویه رسید . او سواران را با نیزه کنار می زد و چون امید داشت که معاویه را با او تنها گذارند ، تنی چند از آنان را کشت ؛ ولی آن گروه ، معاویه را در پناه شمشیرها و نیزه های خود گرفتند و چون دستش به معاویه نرسید ، فریاد کشید: ای پسر هند! به زودی به همدیگر می رسیم. من جوانی از قبیله بنی اسدم . سپس نزد علی علیه السلام بازگشت . علی علیه السلام به او فرمود : «ای عکبر! چه چیزْ تو را به این کار وا داشت؟ خودت را به هلاکت مینداز» . گفت : پیشانی [ یا سرِ] پسر هند را قصد کردم . عکبر ، خود ، شاعر بود و چنین سرود : آن مرادی را که به گردنکشی آمده بود ، کشتم او که گَرد و خاک برانگیخته ، فریاد می کشید و هماورد می طلبید . می گفت : من عوف بن مُجْزَأه هستم امّا به روز جنگ ، مرگ ، گریبانگیرش شد ... شامیان پس از کشته شدن عوف مرادی ، درهم شکستند و معاویه خون عکبر را مباح شمرد . عکبر گفت : دست خدا بالاتر از دست معاویه است . پس دفاع خدا از مؤمنان ، کجا خواهد بود ؟!

.

1- .بُهَرسیر ، از شهرهای دشت عراق و نزدیک مدائن و در غرب رودخانه دجله است (معجم البلدان : ج 1 ص 515) .

ص: 406

. .


ص: 407

. .


ص: 408

. .


ص: 409

. .


ص: 410

70عَلقَمهُ بنُ قَیسٍعلقمه بن قیس بن عبد اللّه النّخعی الکوفی ، أبو شِبْل ، أحد فقهاء الکوفه ومحدّثیها وقرّائها الکبار ، ویعدّ من رجال مدرسه ابن مسعود فی الفقه والحدیث (1) ، ومن الرواه الذین روی عنهم رجال کُثر (2) . شهد معرکه صفّین (3) ، وفقد فیها إحدی رِجلیه (4) . وکان مع الإمام علیّ علیه السلام فی النّهروان أیضا (5) . أمضی سنتین فی خوارزم ، وتوجّه إلی خراسان للقتال . اختُلِف فی سنه وفاته بین سنه 61 و 65 ه (6) . استشهد أخوه فی صفّین أیضا . (7)

.

1- .تهذیب الکمال : ج 20 ص 303 و 304 الرقم 4017 ، تاریخ بغداد : ج 12 ص 299 الرقم 6743 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 4 ص 53 و 54 الرقم 14 .
2- .تهذیب الکمال : ج 20 ص 302 الرقم 4017 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 4 ص 54 الرقم 14 .
3- .الطبقات الکبری : ج 6 ص 87 ، تهذیب الکمال : ج 20 ص 305 الرقم 4017 ، تاریخ بغداد : ج 12 ص 297 الرقم 6743 ، المعارف لابن قتیبه : ص 583 .
4- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 32 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 379 ، الطبقات الکبری : ج 6 ص 88 ؛ رجال الکشّی : ج 1 ص 317 الرقم 159 وفیهما «عرجت رِجله» ، وقعه صفّین : ص 287 .
5- .تاریخ بغداد : ج 12 ص 297 الرقم 6743 .
6- .تهذیب الکمال : ج 20 ص 307 الرقم 4017 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 4 ص 61 الرقم 14 .
7- .وقعه صفّین : ص 287 ، رجال الکشّی : ج 1 ص 317 الرقم 159 ؛ الطبقات الکبری : ج 6 ص 88 ، تاریخ الطبری : ج 5 ص 32 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 379 .

ص: 411



70 . عَلقَمه بن قیس

70عَلقَمه بن قیسابو شِبْل ، عَلقَمه بن قیس بن عبد اللّه نَخَعی کوفی از فقیهان ، محدّثان و قاریان بزرگ کوفه است . او از اصحاب مکتب فقهی و حدیثی ابن مسعود به شمار می رود و از محدّثانی است که کسان بسیاری از او روایت کرده اند . او در جنگ صِفّین ، شرکت جست و یک پایش را از دست داد . در جنگ نهروان نیز همراه مولایش علی علیه السلام بود . او دو سال در خوارزم بود و برای نبرد به خراسان نیز رفته است . در سال مرگ او اختلاف است . بین سال های 61 تا 65 هجری را سال درگذشت او دانسته اند . برادر علقمه نیز در جنگ صِفّین به شهادت رسید .

.


ص: 412

وقعه صفّین :إنَّ النَّخَعَ قاتَلَت قِتالاً شَدیدا ، فَاُصیبَ مِنهُم یَومَئِذٍ ... اُبَیُّ بنُ قَیسٍ أخو عَلقَمَهَ بنِ قَیسٍ الفَقیهِ ، وقُطِعتَ رِجلُ عَلقَمَهَ بنِ قَیسٍ فَکانَ یَقولُ : ما اُحِبُّ أنَّ رِجلی أصَحُّ ما کانَت ؛ لِما أرجو بِها مِن حُسنِ الثَّوابِ مِن رَبّی . (1) !

71عَلِیُّ بنُ أبی رافِعٍعلیّ بن أبی رافع . ولد فی عهد النّبیّ وسمّاه علیّا (2) ، تابعیّ ، من خیار الشیعه ، کانت له صحبه مع أمیر المؤمنین ، وکان کاتبا له ، وحفظ کثیرا ، وجمع کتابا فی فنون من الفقه : الوضوء ، والصلاه ، وسائر الأبواب (3) ، وکان علی بیت مال علیّ علیه السلام (4) ، وکان کاتبه . (5)

72عَمّارُ بنُ یاسرٍعمّار بن یاسر بن عامر المَذْحِجیُّ ، أبو الیقظان ، واُمّه سمیّه ، وهی أوّل من استشهد فی سبیل اللّه . من السابقین إلی الإیمان والهجره ، ومن الثابتین الراسخین فی العقیده ؛ فقد تحمّل تعذیب المشرکین مع أبوَیه منذ الأیّام الاُولی لبزوغ شمس الإسلام ، ولم یداخله ریب فی طریق الحقّ لحظه واحده (6) . شهد له رسول اللّه صلی الله علیه و آله بأنّه یزول مع الحقّ ، وأنّه الطیّب المطیَّب وأنّه مُلئ إیمانا . وأکّد أنّ النّار لا تمسّه أبدا . وهو ممّن حرس بعد رسول اللّه صلی الله علیه و آله «خلافه الحقّ» و«حقّ الخلافه» ، ولم یَنکُب عن الصراط المستقیم قطّ (7) ، وصلّی مع أمیر المؤمنین علیه السلام علی جنازه السیّده المطهّره فاطمه الزهراء علیهاالسلام (8) ، وظلّ ملازما للإمام صلوات اللّه علیه . ولی الکوفه مدّهً فی عهد عمر (9) . وکان قائدا للجیوش فی فتح بعض الأقالیم (10) . ولمّا حکم عثمان کان من المعارضین له بجدٍّ (11) . وانتقد سیرته مرارا ، حتی همّ بنفیه إلی الربذه لولا تدخّل الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام ، إذ حال دون تحقیق هدفه (12) . ضُرب بأمر عثمان لصراحته ، وفعل به ذلک أیضا عثمان نفسه ، وظلّ یعانی من آثار ذلک الضرب إلی آخر عمره (13) . وکان لاشتراکه الفعّال فی حرب الجمل ، وتصدّیه لقیاده الخیّاله فی جیش الإمام علیه السلام مظهر عظیم (14) . کما تولّی فی صفّین قیاده رجّاله الکوفه والقرّاء (15) . تحدّث مع عمرو بن العاص وأمثاله من مناوئی الإمام علیه السلام فی غیر موطن ، وکشف الحقّ بمنطقه البلیغ واستدلالاته الرصینه (16) . وفی صفّین استُشهد هذا الصحابیّ الجلیل والنّموذج المتألّق (17) ، فتحقّقت بذلک النّبوءه العظیمه لرسول اللّه صلی الله علیه و آله ؛ إذ کان قد خاطبه قائلاً : « تَقتُلُکَ الفِئَهُ الباغِیَهُ » . وکان له من العمر إبّان استشهاده ثلاث وتسعون سنه (18) . نُقل الخبر الغیبیّ الَّذی أدلی به النّبیّ صلی الله علیه و آله حول قتل الفئه الباغیه عمّارَ بن یاسر بألفاظ متشابهه ، وطرق متعدّده . وکان النّاس ینظرون إلی عمّار بوصفه المقیاس فی تمییز الحقّ والباطل . واُثر هذا الحدیث بصیغه : « تَقتُلُکَ الفِئَهُ الباغِیَهُ » ، وبصیغه : « تَقتُلُ عَمّاراً الفِئَهُ الباغِیَهُ » ، وبصیغه : « تَقتُلُهُ الفِئَهُ الباغِیَهُ » علی لسان سبعه وعشرین من الصحابه ، وهم : أبو سعید الخدری ، وعمرو بن العاص ، وعبد اللّه بن عمرو بن العاص ، ومعاویه ، وأبو هریره ، وأبو رافع ، وخزیمه بن ثابت ، وأبو الیسر ، وعمّار ، واُمّ سلمه ، وقتاده بن النّعمان ، وأبو قتاده ، وعثمان بن عفّان ، وجابر بن سَمُره ، وکعب بن مالک ، وأنس بن مالک ، وجابر بن عبد اللّه ، وابن مسعود ، وحذیفه ، وابن عبّاس ، وأبو أیّوب ، وعبد اللّه بن أبی هذیل ، وعبد اللّه بن عمر ، وأبو سعد ، وأبو اُمامه ، وزیاد بن الفرد ، وعائشه (19) . وصرّح البعض بتواتره کابن عبد البرّ (20) ، والذهبی (21) ، والسیوطی (22) . وأثار هذا الحدیث مشکله لمعاویه بعد استشهاد عمّار ، فحاول توجیهه بقوله : ما نحن قتلناه وإنّما قتله مَنْ جاء به (23) ! فقال الإمام علیه السلام فی جوابه : « فَرَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذَن قاتِلُ حَمزَهَ ! » (24) ولا یمکن لهذه الصفحات القلیله أن تفی بحقّ تلک الشخصیّه العظیمه قط . وأترککم مع هذه النّصوص من الروایات والتاریخ ، الَّتی بیّنت لنا غیضا من فیض فیما یرتبط بهذه القمّه الرفیعه شرفا ، واستقامه ، وحرّیّه .

.

1- .وقعه صفّین : ص 287 ؛ تاریخ الطبری : ج 5 ص 32 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 379 .
2- .الإصابه : ج 5 ص 53 الرقم 6278 .
3- .رجال النّجاشی : ج 1 ص 65 .
4- .تهذیب الأحکام : ج 10 ص 151 ح 606 ؛ تاریخ الطبری : ج 5 ص 156 وفیه «ابن أبی رافع» .
5- .تهذیب الأحکام : ج 10 ص 151 ح 606 ، رجال النّجاشی : ج 1 ص 62 و ص 65 .
6- .الطبقات الکبری : ج 3 ص 246 و ص 249 ، أنساب الأشراف : ج 1 ص 180 182 ، تهذیب الکمال : ج 21 ص 216 الرقم 4174 ، اُسد الغابه : ج 4 ص 122 الرقم 3804 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 1 ص 406 الرقم 84 ؛ الجمل : ص 102 الرقم 1 .
7- .الخصال : ص 464 ح 4 و ص 607 ح 9 ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 126 ح 1 ، الاحتجاج : ج 1 ص 195 ح 6 ، رجال البرقی : ص 65 .
8- .الخصال : ص 361 ح 50 ، رجال الکشّی : ج 1 ص 34 الرقم 13 ، الاختصاص : ص 5 ، تفسیر فرات : ص 570 ح 733 .
9- .المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 438 ح 5663 ، الطبقات الکبری : ج 3 ص 255 ، أنساب الأشراف : ج 1 ص 185 ، تاریخ الطبری : ج 4 ص 139 و ص 144 ، سیر أعلام النّبلاء ج 1 ص 423 الرقم 84 .
10- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 41 و ص 90 و ص 138 .
11- .الطبقات الکبری : ج 3 ص 260 ، أنساب الأشراف : ج 1 ص 197 و ج 6 ص 162 ، تاریخ دمشق : ج 43 ص 473 ، المعارف لابن قتیبه : ص 257 .
12- .أنساب الأشراف : ج 6 ص 169 ، الفتوح : ج 2 ص 378 ؛ تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 173 .
13- .أنساب الأشراف : ج 6 ص 161 163 ، الفتوح : ج 2 ص 373 .
14- .ج 4 ص 490 (قاده جیش الإمام) و ص 492 (قاده جیش النّاکثین) .
15- .وقعه صفّین : ص 208 ؛ تاریخ الطبری : ج 5 ص 11 و ص 15 .
16- .وقعه صفّین : ص 319 و 320 و ص 336 339 ؛ تاریخ الطبری : ج 5 ص 39 .
17- .راجع : ج 6 ص 56 (استشهاد عمّار) .
18- .المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 436 ح 5657 ، التاریخ الکبیر : ج 7 ص 25 الرقم 107 ، الطبقات الکبری : ج 3 ص 264 ، المعارف لابن قتیبه : ص 258 ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 582 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 1 ص 426 الرقم 84 ، مروج الذهب : ج 2 ص 391 ، الطبقات الکبری : ج 3 ص 259 ، أنساب الأشراف : ج 1 ص 194 وفیهما «91 ، 94 سنه هجریّه» ، اُسد الغابه : ج 4 ص 127 الرقم 3804 وفیه «91 ، 93 ، 94 سنه هجریّه» .
19- .صحیح البخاری : ج 3 ص 1035 ح 2657 ، صحیح مسلم : ج 4 ص 2235 ح 70 و ص 2236 ح 72 و 73 ، سنن الترمذی : ج 5 ص 669 ح 3800 ، مسند ابن حنبل : ج 2 ص 654 ح 6943 و ج 6 ص 229 ح 17781 و ج 8 ص 202 ح 21932 و ج 10 ص 190 ح 26625 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 435 ح 5657 و ص 436 ح 5659 و ص 442 ح 5676 ، المصنّف لعبد الرزّاق : ج 11 ص 240 ح 20426 و 20427 ، المعجم الکبیر : ج 5 ص 221 ح 5146 و ج 23 ص 363 ح 852 857 ، خصائص أمیر المؤمنین للنسائی : ص 289 300 ، الطبقات الکبری : ج 3 ص 251 253 و ص 259 ، مسند أبی یعلی : ج 6 ص 355 ح 7140 و ص 425 ح 7304 و ص 427 ح 7308 ، مسند البزّار : ج 4 ص 256 ح 1428 ، السیره النّبویّه لابن هشام : ج 2 ص 114 ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 571 و ص 577 و 579 ، حلیه الأولیاء : ج 4 ص 172 و 361 و ج 7 ص 197 و 198 ، الاستیعاب : ج 3 ص 230 و 231 الرقم 1883 وفیه «تواترت الآثار عن النّبیّ صلی الله علیه و آله أنّه قال : تقتل عمّاراً الفئه الباغیه . وهذا من أصحّ الأحادیث» ، اُسد الغابه : ج 4 ص 125 الرقم 3804 ، الإصابه : ج 4 ص 474 الرقم 5720 وفیه «تواترت الأحادیث عن النّبیّ صلی الله علیه و آله أنّ عمّارا تقتله الفئه الباغیه ، وأجمعوا علی أنّه قُتِل مع علیّ بصفّین» ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 267270 .
20- .الاستیعاب : ج 3 ص 231 الرقم 1883 .
21- .الإصابه : ج 4 ص 474 الرقم 5720 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 1 ص 421 الرقم 84 ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 580 .
22- .الأزهار المتناثره فی الأخبار المتواتره : ص 76 الرقم 104 .
23- .الأمالی للصدوق : ص 489 ح 665 .
24- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 334 ح 835 ؛ بحار الأنوار : ج 33 ص 16 .

ص: 413



71 . علی بن ابی رافع

72 . عمّار بن یاسر

وقعه صِفّین :نَخَعیان ، سخت جنگیدند و در آن روز از آنان اُبَی بن قیس ، برادر علقمه بن قیس فقیه و ... کشته شدند و پای علقمه بن قیس ، قطع شد و می گفت : دوست نداشتم پایم همچون پیش از این سالم می مانْد ؛ زیرا با آن ، پاداش نیکو را از پروردگارم امید می برم .

71علی بن ابی رافععلی بن ابی رافع ، به روزگار پیامبر خدا دیده به جهان گشود و پیامبر صلی الله علیه و آله او را «علی» نامید . او از تابعیان ، نخبگان شیعه و یاران علی علیه السلام است . او از حافظان حدیث است و همچنین کتابی در ابواب مختلف فقه ، مانند وضو و نماز و دیگر احکام نگاشت . وی از سوی علی علیه السلام مسئول بیت المال . و نیز کاتب آن حضرت بود.

72عمّار بن یاسرابو یَقظان ، عمّار بن یاسر بن عامر مَذحِجی که مادرش (سُمیّه) نخستین شهید راه خدا بود ، از پیشتازان در ایمان و هجرت و از استوار گامانِ راست قامتی است که در آغازین روزهای جلوه اسلام ، همراه پدر و مادرش شکنجه های مشرکان را با همه توان ، تاب آورد و در طریق حق ، لحظه ای تردید بر جانش ننشست . او از پاکْ سرشتانی است که پیامبر خدا به حق مداری ، پاکْ طینتی و آکندگی جانش از ایمان ، گواهی داد و تأکید کرد که آتش دوزخ ، هرگز به این جان منوّر ، نزدیک نخواهد شد . او از معدود کسانی است که پس از پیامبر خدا ، «حقّ خلافت» و «خلافت حق» را پاس داشت و هرگز از صراط مستقیم ، کناره نگرفت . با علی علیه السلام بر پیکر پاک فاطمه علیهاالسلام نماز خواند و همچنان همگام علی علیه السلام باقی ماند . او به روزگار عمر ، مدّتی فرماندار کوفه شد و در فتح برخی از سرزمین ها ، فرماندهی رزمندگان را به عهده داشت . به هنگام حاکمیت عثمان ، در صف مخالفان جدّی او قرار گرفت و بارها از رفتار وی انتقاد کرد تا بدان جا که خلیفه آهنگ تبعید او (به رَبَذه) را ساز کرد ؛ امّا مخالفت علی علیه السلام وی را از دست یازیدن به این هدف ، باز داشت . او را به خاطر صراحتش در گفتارها، به دستور عثمان ، کتک زدند . عثمان ، خود نیز او را مضروب ساخت و آن بزرگوار تا آخر عمر از آثار آن ضربه ها رنج می برد . شرکت سختکوشانه او در جنگ جمل و تصدّی فرماندهی سواره نظام لشکر علی علیه السلام جلوه بسیار داشت . (1) در صِفّین نیز مسئولیت پیاده نظام کوفه و نیز قاریان را به عهده داشت . او بارها با عمروعاص و دیگر مخالفان امام علیه السلام سخن گفت و با منطقی استوار و استدلال هایی متین ، حق را نمایاند . این چهره درخشان و صحابی بزرگوار ، در جنگ صِفّین ، شهد شهادت نوشید (2) و بدین سان ، پیشگویی شگفت پیامبر خدا که فرموده بود : «تو را گروه متجاوز می کشند» ، به واقعیّتْ پیوست . (3) عمّار ، در هنگام شهادت ، 93 سال داشت . خبر غیبی پیامبر صلی الله علیه و آله درباره کشته شدن عمّار یاسر به دست گروه متجاوز ، با متن هایی مشابه و طُرُق متعدّد ، نقل شده است و مردم به عمّار به دیده معیاری برای جداسازی حق از باطل می نگریستند . این حدیث به این گونه ها نقل شده است : «تو را گروه متجاوز می کشند» ، «عمّار را گروه متجاوز می کشند» و «او را گروه متجاوز می کشند» . بیست و هفت نفر از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله این حدیث را گزارش کرده اند . اینان : ابو سعید خُدْری ، عمرو بن عاص ، عبد اللّه بن عمرو بن عاص ، معاویه ، ابو هریره ، ابو رافع خزیمه بن ثابت ، ابو الیسر ، خود عمّار ، امّ سَلَمه ، قَتاده بن نعمان ، ابو قَتاده ، عثمان بن عَفّان ، جابر بن سَمُره ، کعب بن مالک ، اَنَس بن مالک ، جابر بن عبد اللّه ، ابن مسعود ، حُذَیفه ، ابن عبّاس ، ابو ایّوب ، عبد اللّه بن ابی هُذَیل ، عبد اللّه بن عمر ، ابو سعد ، ابو اُمامه ، زیاد بن فرد و عایشه هستند . برخی مانند ابن عبد البَر و ذهبی و سیوطی ، به متواتر بودن این حدیث ، تصریح کرده اند . این حدیث ، در پی شهادت عمّار ، مشکلاتی را برای معاویه پدید آورد و او ناچار شد چنین توجیه کند که : ما او را نکشتیم . وی را کسی کشته که او را به جنگ آورده است! و امام علی علیه السلام هم در پاسخ به او فرمود : «در این صورت ، پیامبر خدا را باید قاتل حمزه بدانیم!» . شخصیت عظیم و والای او را هرگز نمی توان در صفحاتی اندک نمایاند . اکنون این شما و این هم متونی از روایات و تاریخ که اندکی از بسیار را درباره آن قلّه بلند شرافت ، استقامت و آزادی نمایانده است .

.

1- .ر .ک : ج 4 ص 491 (فرماندهان سپاه امام علی) و ص 493 (فرماندهان سپاه ناکثین) .
2- .ر .ک : ج 6 ص 57 (شهادت عمّار بن یاسر) .
3- .این حدیث ، متواتر است . ر . ک : ج 6 ص 57 (شهادت عمّار بن یاسر) .

ص: 414

. .


ص: 415

. .


ص: 416

. .


ص: 417

. .


ص: 418

. .


ص: 419

. .


ص: 420

رسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ الجَنَّهَ لَتَشتاقُ إلی ثَلاثَهٍ : عَلِیِّ وعَمّارٍ وسَلمانَ . (1)

الإمام علیّ علیه السلام لِرَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله : یا رَسولَ اللّهِ ، إنَّکَ قُلتَ : « إنَّ الجَنَّهَ لَتَشتاقُ إلی ثَلاثَهٍ » فَمَن هؤُلاءِ الثّلاثَهُ ؟ قالَ : أنتَ مِنهُم وأنتَ أوَّلُهُم ، وسَلمانُ الفارِسِیُّ ؛ فَإِنَّهُ قَلیلُ الکِبرِ ، وهُوَ لَکَ ناصِحٌ ؛ فَاتَّخِذهُ لِنَفسِکَ ، وعَمّارُ بنُ یاسِرٍ شَهِدَ مَعَکَ مَشاهِدَ غَیرَ واحِدَهٍ ، لَیسَ مِنها إلّا وهُوَ فیها کَثیرٌ خَیرُهُ ، ضَوِیٌّ نورُهُ ، عَظیمٌ أجرُهُ . (2)

عنه علیه السلام :جاءَ عَمّارٌ یَستَأذِنُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقالَ : ائذَنوا لَهُ ، مَرحَبا بِالطَّیِّبِ المُطَیَّبِ . (3)

رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مُلِئَ عَمّارٌ إیمانا إلی مُشاشِهِ (4) . (5)

.

1- .سنن الترمذی : ج 5 ص 667 ح 3797 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 148 ح 4666 ، أنساب الأشراف : ج 1 ص 182 وفیه «بلال» بدل «سلمان» ، المعجم الکبیر : ج 6 ص 215 ح 6045 وزاد فیه «والمقداد» ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 574 کلّها عن أنس ؛ الخصال : ص 303 ح 80 عن عبد اللّه بن محمّد بن علیّ بن العبّاس الرازی عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله وزاد فیه «وأبی ذرّ والمقداد» ، وقعه صفّین : ص 323 عن الحسن .
2- .رجال الکشّی : ج 1 ص 137 الرقم 58 عن بریده الأسلمی ، روضه الواعظین : ص 314 وفیه «یشهد» بدل «شهد» .
3- .سنن الترمذی : ج 5 ص 668 ح 3798 ، مسند ابن حنبل : ج 1 ص 214 ح 779 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 437 ح 5662 ، المصنّف لابن أبیشیبه : ج 7 ص 522 ح 1 ؛ وقعه صفّین : ص 323 ، رجال الکشّی : ج 1 ص 147 الرقم 66 وفیهما «ابن الطیّب» بدل «المطیّب» وکلّها عن هانئ بن هانئ .
4- .المُشاش : رؤوس العظام ، کالمرفقین والکتفین والرکبتین (النهایه : ج 4 ص 333 «مشش») .
5- .المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 443 ح 5680 عن عمرو بن شرحبیل عن عبد اللّه ، سنن النّسائی : ج 8 ص 111 عن عمرو بن شرحبیل عن رجل من أصحاب النّبیّ صلی الله علیه و آله ، فضائل الصحابه لابن حنبل : ج 2 ص 858 ح 1600 ، المصنّف لابن أبی شیبه : ج 7 ص 522 ح 2 کلاهما عن عمرو بن شرحبیل ، حلیه الأولیاء : ج 1 ص 139 عن هانئ بن هانئ عن الإمام علیّ علیه السلام وعن ابن عبّاس ؛ الجمل : ص 103 الرقم 1 وفیه «عمّار مُلِئ إیمانا وعلما» ، وقعه صفّین : ص 323 عن عمرو بن شرحبیل عن رجل من أصحاب النّبیّ صلی الله علیه و آله وفیه «لقد ...» .

ص: 421

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهشت ، مشتاق سه نفر است : علی و عمّار و سلمان .

امام علی علیه السلام خطاب به پیامبر خدا : ای پیامبر خدا! گفتی که بهشت ، مشتاق سه نفر است . این سه نفر ، کیان اند؟ فرمود : «تو از آنانی و نخستین آنهایی و سلمان فارسی که تکبّرش اندک و خیرخواه توست و او را برای خود [ به دوستی ]بگیر و عمّار بن یاسر که در بسیاری از صحنه ها ، همراهت خواهد بود و در هیچ یک از آنها حاضر نخواهد شد ، مگر آن که خیرش فراوان ، نورش درخشان و پاداشش بیکران خواهد بود » .

امام علی علیه السلام :عمّار ، از پیامبر صلی الله علیه و آله اجازه ورود خواست . فرمود : «به او اجازه دهید . آفرین بر پاکیزه پاکْ نهاد!» .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :[ تمام وجود] عمّار تا مغز استخوانش از ایمان ، آکَنده است .

.


ص: 422

عنه صلی الله علیه و آله :ابنُ سُمَیَّهَ ما عُرِضَ عَلَیهِ أمرانِ قَطُّ إلّا أخَذَ بِالأَرشَدِ مِنهُما . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :عَمّارٌ خَلَطَ اللّهُ الإیمانَ ما بَینَ قَرنِهِ إلی قَدَمِهِ ، وخَلَطَ الإیمانَ بِلَحمِهِ ودَمِهِ ، یَزولُ مَعَ الحَقِّ حَیثُ زالَ ، ولَیسَ یَنبَغی لِلنّارِ أن تَأکُلَ مِنهُ شَیئا . (2)

الإمام علیّ علیه السلام فی وَصفِ عَمّارٍ : ذلِکَ امرُؤٌ خالَطَ اللّهُ الإیمانَ بِلَحمِهِ ودَمِهِ وشَعرِهِ وبَشَرِهِ ، حَیثُ زالَ زالَ مَعَهُ ، ولا یَنبَغی لِلنّارِ أن تَأکُلَ مِنهُ شَیئا . (3)

رسول اللّه صلی الله علیه و آله :دَمُ عَمّارٍ ولَحمُهُ حَرامٌ عَلَی النّارِ أن تَأکُلَهُ أو تَمَسَّهُ . (4)

الإمام علیّ علیه السلام فی وَصفِ عَمّارِ بنِ یاسِرٍ : ذاکَ امرُؤٌ حَرَّمَ اللّهُ لَحمَهُ ودَمَهُ عَلَی النّارِ أن تَمَسّ شَیئا مِنهُما . (5)

رسول اللّه صلی الله علیه و آله :اللّهُمَّ إنَّکَ أولَعتَهُم بِعَمّارٍ ؛ یَدعوهُم إلَی الجَنَّهِ ، ویَدعونَهُ إلَی النّارِ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :ما لَهُم ولِعَمّارٍ ؟ یَدعوهُم إلَی الجَنَّهِ ، ویَدعونَهُ إلَی النّارِ ، وذاکَ دَأبُ الأَشقِیاءِ الفُجّارِ . (7)

.

1- .المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 438 ح 5664 عن عبد اللّه بن مسعود و ح 5665 نحوه ، سنن الترمذی : ج 5 ص 668 ح 3799 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 1 ص 416 الرقم 84 کلّها عن عائشه ، المصنّف لابن أبی شیبه : ج 7 ص 523 ح 4 ، تاریخ دمشق : ج 43 ص 405 کلاهما عن عبد اللّه بن مسعود .
2- .تاریخ دمشق : ج 43 ص 393 عن النّزّال بن سبره الهلالی عن الإمام علیّ علیه السلام .
3- .الغارات : ج 1 ص 177 عن أبی عمرو الکندی ؛ المعجم الکبیر : ج 6 ص 214 ح 6041 عن أبی الأسود وزاذان الکندی نحوه .
4- .تاریخ دمشق : ج 43 ص 401 ، سیر أعلام النبلاء : ج 1 ص 415 الرقم 84 کلاهما عن أوس بن أوس عن الإمام علیّ علیه السلام ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 575 عن الإمام علیّ علیه السلام ولیس فیهما «أن تأکله أو تمسّه» .
5- .الاحتجاج : ج 1 ص 616 ح 139 عن الأصبغ بن نباته .
6- .حلیه الأولیاء : ج 4 ص 20 ، المعجم الکبیر : ج 12 ص 301 ح 13457 نحوه وکلاهما عن ابن عمر ، تاریخ دمشق : ج 43 ص 403 عن مجاهد .
7- .فضائل الصحابه لابن حنبل : ج 2 ص 858 ح 1598 ، المصنّف لابن أبی شیبه : ج 7 ص 523 ح 5 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 1 ص 415 الرقم 84 ، تاریخ دمشق : ج 43 ص 402 کلّها عن مجاهد ، مروج الذهب : ج 2 ص 391 عن عبد اللّه بن عمرو بن العاص ولیس فیه ذیله من «وذاک دأب ...» ؛ وقعه صفّین : ص 323 ولیس فیه «دأب» ، رجال الکشّی : ج 1 ص 143 الرقم 62 وفیه «دار» بدل «دأب» وکلاهما عن مجاهد .

ص: 423

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ گاه پسر سمیّه (عمّار) با دو کارْ روبه رو نشد ، جز آن که درست ترینِ آن دو را برگزید .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند ، سر تا پای عمّار را با ایمانْ آمیخته و ایمان را با گوشت و خون او عجین کرده است . پیوسته همراه حقّ است ، هرکجا که [ حق] رود ، و آتش نمی تواند ذرّه ای از او را بسوزاند .

امام علی علیه السلام در توصیف عمّار : او مردی است که خداوند ، گوشت و خون و مو و پوستش را با ایمان آمیخته است . هرکجا [ ایمان ]برود ، می رود و آتش را نسزد که چیزی از [پیکرِ] او را بسوزاند .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گوشت و خون عمّار ، بر آتشْ حرام است . نه او را می سوزاند و نه حتّی به او می رسد .

امام علی علیه السلام در توصیف عمّار : او مردی است که خداوند ، گوشت و خونش را بر آتش ، حرام کرده است .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بار خدایا! تو آنان را به عمّار آزموده ای . او آنان را به بهشت می خوانَد و آنان ، او را به دوزخ می خوانند .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آنان را با عمّار چه کار؟ او آنان را به بهشت می خوانَد و آنان او را به دوزخ ، و این شیوه شوربختانِ بدکردار است .

.


ص: 424

عنه صلی الله علیه و آله :یا عَمّارَ بنَ یاسِرٍ ! إن رَأَیتَ عَلِیّا قَد سَلَکَ وادِیا ، وسَلَکَ النّاسُ وادِیا غَیرَهُ ، فَاسلُک مَعَ عَلِیٍّ ؛ فَإِنَّهُ لَن یُدلِیَکَ فی رَدی ، ولَن یُخرِجَکَ مِن هُدی . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إذَا اختَلَفَ النّاسُ کانَ ابنُ سُمَیَّهَ مَعَ الحَقِّ . (2)

المستدرک علی الصحیحین عن حبّه العرنی :دَخَلنا مَعَ أبی مَسعودٍ الأَنصارِیِّ عَلی حُذَیفَهَ بنِ الیَمانِ أسأَلُهُ عَنِ الفِتَنِ ، فَقالَ : دوروا مَعَ کِتابِ اللّهِ حَیثُما دارَ ، وَانظُرُوا الفِئَهَ الَّتی فیهَا ابنُ سُمَیَّهَ فَاتَّبِعوها ؛ فَإِنَّهُ یَدورُ مَعَ کِتابِ اللّهِ حَیثُما دارَ . قالَ : فَقُلنا لَهُ : ومَنِ ابنُ سُمَیَّهَ ؟ قالَ : عَمّارٌ ، سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ لَهُ : لَن تَموتَ حَتّی تَقتُلَکَ الفِئَهُ الباغِیَهُ ، تَشرَبُ شُربَهَ ضَیاحٍ (3) تَکن آخِرَ رِزقِکَ مِنَ الدُّنیا . (4)

الإمام علیّ علیه السلام :إنَّ امرَأً مِنَ المُسلِمینَ لَم یَعظُم عَلَیهِ قَتلَ عَمّارٍ ، ویَدخُل عَلَیهِ بِقَتلِهِ مُصیبَهٌ موجِعَهٌ ، لَغیرُ رَشیدٍ ، رَحِمَ اللّهُ عَمّارا یَومَ أسلَمَ ، ورَحِمَ اللّهُ عَمّارا یومَ قُتِلَ ، ورَحِمَ اللّهُ عَمّارا یَومَ یُبعَثُ حَیّا ! لَقَد رَأَیتُ عَمّارا ما یُذکَرُ مِن أصحابِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله أربَعَهٌ إلّا کانَ الرّابِعَ ، ولا خَمسَهٌ إلّا کانَ الخامِسَ ، وما کانَ أحَدٌ مِن أصحابِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یَشُکُّ فی أنَّ عَمّارا قَد وجَبَت لَهُ الجَنَّهُ فی غَیرِ مَوطِنٍ ، ولَا اثنَینِ ، فَهَنیئا لَهُ الجَنَّهُ ! عَمّارٌ مَعَ الحَقِّ أینَ دارَ ، وقاتِلُ عَمّارٍ فِی النّارِ . (5)

.

1- .تاریخ بغداد : ج 13 ص 187 ، تاریخ دمشق : ج 42 ص 472 وفیه «رکی» بدل «ردی» ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 307 ، المناقب للخوارزمی : ص 105 ح 110 ، الفردوس : ج 5 ص 384 ح 8501 وزاد فیهما «ودع النّاس» بعد «مع علیّ» ، فرائد السمطین : ج 1 ص 178 ح 141 نحوه وکلّها عن أبی أیّوب الأنصاری .
2- .تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 575 ، سیر أعلام النبلاء : ج 1 ص 416 الرقم 84 کلاهما عن ابن مسعود .
3- .الضَّیاح : اللبن الخاثِر یُصبّ فیه الماء ثمّ یُخلَط (النهایه : ج 3 ص 107 «ضیح») .
4- .المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 442 ح 5676 .
5- .أنساب الأشراف : ج 1 ص 197 ، الطبقات الکبری : ج 3 ص 262 ، تاریخ دمشق : ج 43 ص 476 کلاهما عن أبی الغادیه .

ص: 425

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای عمّار بن یاسر! اگر دیدی علی به راهی می رود و مردم به راهی دیگر ، با علی برو؛ چرا که او تو را به پرتگاه نمی کشاند و از راه ، بیرونت نمی برد .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چون مردم با هم اختلاف پیدا کردند ، پسر سمیّه همراه حق است .

المستدرک علی الصحیحین به نقل از حَبّه عُرَنی : با ابو مسعود انصاری بر حُذَیفه بن یَمانْ وارد شدیم تا از او درباره فتنه ها بپرسم . گفت : به گِرد کتاب خدا بچرخید هر سو که چرخید و نیک بنگرید تا از گروهی که [عمّار] پسر سمیّه در آن است ، دنباله روی کنید؛ زیرا که او با کتاب خدا می چرخد ، هر سو که بچرخد . به حذیفه گفتیم : پسر سمیّه کیست؟ گفت : عمّار . شنیدم که پیامبر خدا به او می فرماید : «تو نمی میری تا گروه سرکش ، تو را بکشند . آخرین روزیِ تو از دنیا ، شیر رقیق شده است» .

امام علی علیه السلام :هر مسلمانی که قتل عمّار بر او گران نیاید و آن را مصیبتی دردناک نبیند ، رهیافته نیست . رحمت خدا بر عمّار ، آن روز که مسلمان شد ، و رحمت خدا بر عمّار ، آن روز که کشته شد ، و رحمت خدا بر عمّار ، آن روز که برانگیخته می شود! عمّار را چنین دیدم که چهارتن از یاران پیامبر خدا یاد نمی شدند ، مگر آن که او چهارمینِ آنها بود ، و پنج تنْ یاد نمی شدند که عمّار ، پنجمیِ آنها نباشد ؛ و هیچ یک از یاران محمّد صلی الله علیه و آله تردید نداشتند که بهشت برای او به خاطر بسیاری چیزها ، واجب شده است . پس بهشت ، گوارایش باد! عمّار با حقّ است ، هر کجا که باشد و قاتل عمّار ، در آتش است .

.


ص: 426

الأمالی للطوسی عن عمّار :لَو لَم یَبقَ أحَدٌ إلّا خالَفَ عَلِیَّ بنَ أبی طالِبٍ لَما خالَفتُهُ ، ولا زالَت یَدی مَعَ یَدِهِ ؛ وذلِکَ لِأَنَّ عَلِیّا لَم یَزَل مَعَ الحَقِّ مُنذُ بَعَثَ اللّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله ؛ فَإِنّی أشهَدُ أنَّهُ لا یَنبَغی لِأَحَدٍ أن یُفَضِّلَ عَلَیهِ أحَدا . (1)

أنساب الأشراف عن أبی مخنف :إنَّ المِقدادَ بنَ عَمروٍ وعَمّارَ بنَ یاسِرٍ وطَلحَهَ وَالزُّبیَرَ فی عِدَّهٍ مِن أصحابِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله کَتَبوا کِتابا عَدَّدوا فیهِ أحداثَ عُثمانَ ، وخَوَّفوهُ رَبَّهُ ، وأعلَموهُ أنَّهُم مُواثِبوهُ إن لَم یُقلِع ، فَأَخَذَ عَمّارٌ الکِتابَ وأتاهُ بِهِ ، فَقَرَأَ صَدرا مِنهُ ، فَقالَ لَهُ عُثمانُ : أ عَلَیَّ تُقدِمُ مِن بَینِهِم ؟ فَقالَ عَمّارٌ : لِأَنّی أنصَحُهُم لَکَ ، فَقالَ : کَذَبتَ یَابنَ سُمَیَّهَ ، فَقالَ : أنَا وَاللّهِ ابنُ سُمَیَّهَ وابنُ یاسِرٍ . فَأَمَرَ غِلمانا لَهُ فَمَدّوا بِیَدَیهِ ورِجلَیهِ ، ثُمَّ ضَرَبَهُ عُثمانُ بِرِجلَیهِ وهِیَ فِی الخُفَّینِ علی مَذاکیرِهِ ، فَأَصابَهُ الفَتقُ ، وکانَ ضَعیفا کَبیرا ، فَغُشِی عَلَیهِ . (2)

أنساب الأشراف عن أبی مخنف :کانَ فی بَیتِ المالِ بِالمَدینَهِ سَفَطٌ (3) فیهِ حَلیٌ وجَوهَرٌ ، فَأَخَذَ مِنهُ عُثمانُ ما حَلّی بِهِ بَعضَ أهلِهِ ، فَأَظهَرَ النّاسُ الطَّعنَ عَلَیهِ فی ذلِکَ وکَلَّموهُ فیهِ بِکَلامٍ شَدیدٍ حَتّی أغضَبوهُ ، فَخَطَبَ فَقالَ : لَنَأخُذَنَّ حاجَتَنا مِن هذَا الفَیءِ وإن رُغِمَت اُنوفُ أقوامٍ . فَقالَ لَهُ عَلِیٌّ : إذا تُمنَعُ مِن ذلِکَ ویُحالُ بَینَکَ وبَینَهُ . وقالَ عَمّارُ بنُ یاسِرٍ : اُشهِدُ اللّهَ أنَّ أنفی أوّلُ راغِمٍ مِن ذلِکَ ، فَقالَ عُثمانُ : أ عَلَیَّ یَابنَ المَتکاءِ (4) تَجتَرِئُ ؟ خُذوهُ ، فَاُخِذَ ودَخَلَ عُثمانُ فَدَعا بِهِ فَضَرَبَهُ حَتّی غُشِیَ عَلَیهِ ، ثُمَّ اُخرِجَ فَحُمِلَ حَتّی اُتِیَ بِهِ مَنزِلَ اُمِّ سَلَمَهَ زَوجِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَلَم یُصَلِّ الظُّهرَ وَالعَصرَ وَالمَغرِبَ ، فَلَمّا أفاقَ تَوَضَّأَ وصَلّی ، وقالَ : الحَمدُ للّهِِ ، لَیسَ هذا أوَّلُ یَومٍ اُوذینا فیهِ فِی اللّهِ ... . وبَلَغَ عائِشَهَ ما صُنِعَ بِعَمّارٍ ، فَغَضِبَت وأخَرَجَت شَعرا مِن شَعرِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وثَوبا مِن ثِیابِهِ ، ونَعلاً مِن نِعالِهِ ، ثُمَّ قالَت : ما أسرَعَ ما تَرَکتُم سُنَّهَ نَبِیَّکُم ، وهذا شَعرُهُ وثَوبُهُ ونَعلُهُ ولَم یَبلَ بَعدُ ! فَغَضِبَ عُثمانُ غَضَبا شَدیدا حَتّی ما دَری ما یَقولُ . (5)

.

1- .الأمالی للطوسی : ص 731 ح 1530 .
2- .أنساب الأشراف : ج 6 ص 162 ، الریاض النّضره : ج 3 ص 85 نحوه .
3- .السَّفَط : الَّذی یُعبّی فیه الطیب وما أشبهه من أدوات النّساء (لسان العرب : ج 7 ص 315 «سفط») .
4- .المَتْکاء: هی الَّتی لم تُختن . وقیل:هی الَّتی لا تحبس بولها . وأصله من المتک (النهایه : ج 4 ص 293 «متک»).
5- .أنساب الأشراف : ج 6 ص 161 .

ص: 427

الأمالی ، طوسی به نقل از عمّار : اگر هیچ کس نمانَد مگر آن که با علی بن ابی طالب علیه السلام مخالفت کند ، من با او مخالفت نمی کنم و پیوسته دستم در دست اوست و این از آن روست که او از بعثت پیامبر خدا تاکنون ، هماره با حق بوده است ؛ و من گواهی می دهم که او چنان است که سزا نیست کسی ، فرد دیگری را بر او مقدّم بدارد .

أنساب الأشراف به نقل از ابو مِخْنَف : مِقداد بن عمرو و عمّار بن یاسر و طَلحه و زُبیر با تنی چند از دیگر یاران پیامبر خدا نامه ای [ به عثمان ]نوشتند و بدعت های عثمان را در آن برشمردند و او را از خدا بیم دادند و به او اعلام کردند که اگر از آنها دست نکشد، بر سرش می ریزند. عمّار ، نامه را گرفت و نزد عثمان آورد و آغاز آن را خواند . عثمان به او گفت : آیا از میان آنان ، تو بر من در می آیی؟ عمّار گفت : زیرا من خیرخواه ترینِ آنان برای تو ام . عثمان [به طعنه] گفت: ای پسر سمیّه! دروغ می گویی. عمّار گفت : به خدا سوگند ، من هم پسر سمیّه ام و هم پسر یاسر . پس عثمان دستور داد که دست ها و پاهای عمّار را از هم باز کنند . سپس با پاهایش که در چکمه بود چنان بر بیضه های عمّار کوفت که فتق گرفت و چون ناتوان و سالخورده بود ، بیهوش شد .

أنساب الأشراف از ابومخنف : در بیت المال مدینه جعبه ای بود که زیور آلات و جواهرات در آن قرار داشت . عثمان برای یکی از اعضای خانواده اش زیور آلاتی از آن برداشت . مردم ، زبان به اعتراض گشودند و به تندی با او سخن گفتند تا وی را خشمگین ساختند . عثمان ، خطبه خواند و گفت : ما نیازمان را از این مال عمومی برمی گیریم ، هر چند برخی را خوش نیاید . علی علیه السلام به او فرمود : «در این صورت ، جلویت گرفته می شود و میان تو و آن ، جدایی انداخته می شود» . و عمّار بن یاسر گفت : خدا را گواه می گیرم که نخستین کسی هستم که آن را ناپسند می دارد . عثمان گفت : ای پسر زن ختنه نشده! بر من گستاخی می کنی؟ او را بگیرید . پس دستگیر شد و عثمانْ وارد شد و او را فراخواند و کتک زد تا بیهوش شد . سپس وی را بیرون آوردند و به منزل امّ سلمه ، همسر پیامبر خدا بردند و نماز ظهر و عصر و مغرب را نخواند تا به هوش آمد و وضو گرفت و گفت : الحمدللّه ! این ، نخستین روزی نیست که به خاطر خدا اذیّت می شویم ... . خبر برخوردی که با عمّار شده بود ، به عایشه رسید . خشمگین شد و مویی از موهای پیامبر خدا و جامه ای از جامه های او و کفشی از کفش های او را بیرون آورد و [در مسجد ، خطاب به عثمان ] گفت : چه زودْ سنّت پیامبرتان را وا نهادید ، در حالی که مو و جامه و کفش او هنوز کهنه نشده است ! عثمان، چنان خشمگین شد که نمی دانست چه می گوید.

.


ص: 428

تاریخ الیعقوبی :لَمَّا بَلَغَ عُثمانَ وَفاهُ أبی ذَرٍّ ، قالَ : رَحِم اللّهُ أبا ذَرٍّ ! قالَ عَمّارٌ : نَعَم ! رَحِمَ اللّهُ أبا ذَرٍّ مِن کُلِّ أنفُسِنا ، فَغَلُظَ ذلِکَ عَلی عُثمانَ . وبَلَغَ عُثمانَ عَن عَمّارٍ کَلامٌ ، فَأَرادَ أن یُسَیِّرَهُ أیضا ، فَاجتَمَعَت بَنو مَخزومٍ إلی عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ ، وسَأَلوهُ إعانَتَهُم ، فَقالَ عَلِیٌّ : لا نَدَعُ عُثمانَ ورَأیَهُ . فَجَلَسَ عَمّارٌ فی بَیتِهِ ، وبَلَغَ عُثمانَ ما تَکَلَّمَت بِهِ بَنو مَخزومٍ ، فَأَمسَکَ عَنهُ . (1)

الکامل فی التاریخ فی ذِکرِ حَربِ صِفّینَ : خَرَجَ عَمّارُ بنُ یاسِرٍ عَلَی النّاسِ فَقالَ : اللّهُمَّ إنَّکَ تَعلَمُ أنّی لَو أعلَمُ أنَّ رِضاکَ فی أن أقذِفَ بِنَفسی فی هذَا البَحرِ لَفَعَلتُهُ . اللّهُمَّ إنَّکَ تَعلَمُ أنّی لَو أعلَمُ أنَّ رِضاکَ فی أنَ أضَعَ ظُبَهَ (2) سَیفی فی بَطنی ثُمَّ أنحَنِیَ عَلَیها حَتّی تَخرُجَ مِن ظَهری لَفَعَلتُهُ . وإنّی لا أعلَمُ الیَومَ عَمَلاً هُوَ أرضی لَکَ مِن جِهادِ هؤُلاءِ الفاسِقینَ ، ولَو أعلَمُ عَمَلاً هُوَ أرضی لَکَ مِنهُ لَفَعَلتُهُ . وَاللّهِ إنّی لَأَری قَوما لَیَضرِبُنَّکُم ضَربا یَرتابُ مِنهُ المُبطلِونَ ، وَایمُ اللّهِ لَو ضَرَبونا حَتّی یَبلغُوا بِنا سَعَفاتِ هَجَرٍ ، لَعَلِمتُ أنّا عَلَی الحَقِّ وأنَّهُم عَلَی الباطِلِ . ثُمَّ قالَ : مَن یَبتَغی رِضوانَ اللّهِ رَبِّهِ ولا یَرجِعُ إلی مالٍ ولا وَلَدٍ ؟ فَأَتاهُ عِصابَهٌ ، فَقالَ : اُقصُدوا بِنا هؤُلاءِ القَومَ الَّذینَ یَطلُبونَ دَمَ عُثمانَ ، وَاللّهِ ما أرادُوا الطَّلَبَ بِدَمِهِ ولکِنَّهُم ذاقُوا الدُّنیا وَاستَحَبّوها ، وعَلِموا أنَّ الحَقَّ إذا لَزِمَهُم حالَ بَینَهُم وبَینَ ما یَتَمَرَّغونَ فیهِ مِنها ، ولَم یَکُن لَهُم سابِقهٌ یَستَحِقّون بِها طاعَهَ النّاسِ وَالوِلایَهَ عَلَیهِم ، فَخَدَعوا أتباعَهُم وإن قالوا : إمامُنا قُتِلَ مَظلوما ، لِیَکونوا بِذلِکَ جَبابِرَهً مُلوکا ، فَبَلَغوا ما تَرَون ، فَلَولا هذِهِ ما تَبِعَهُم مِنَ النّاسِ رَجُلان . اللّهُمَّ إن تَنصُرنا فَطالَما نَصَرتَ ، وإن تَجعَلَ لَهُمُ الأَمرَ فَادَّخِر لَهُم بِما أحدَثوا فی عِبادَکَ العَذابَ الأَلیمَ . (3)

.

1- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 173 ؛ أنساب الأشراف : ج 6 ص 169 ، الفتوح : ج 2 ص 378 کلاهما نحوه .
2- .ظُبَه السیف : طرفه (النهایه : ج 3 ص 155 «ظبب») .
3- .الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 380 ، تاریخ الطبری : ج 5 ص 38 39 عن عبدالملک بن أبی حره الحنفی وزید ابن وهب الجُهنی نحوه وراجع حلیه الأولیاء : ج 1 ص 143 والبدایه والنهایه : ج 7 ص 267 ووقعه صفّین : ص 320 .

ص: 429

تاریخ الیعقوبی :چون خبر وفات ابو ذر به عثمان رسید ، گفت : خداوند ، ابو ذر را رحمت کند! عمّار گفت : آری . با همه وجود [ می گوییم ]خداوند ابو ذر را رحمت کند! این [ سخن] بر عثمان ، گران آمد . همچنین سخنی از عمّار به گوش عثمان رسید و خواست او را نیز تبعید کند که بنی مخزوم به گرد علی بن ابی طالب علیه السلام جمع شدند و از او خواستند که یاری شان کند . علی علیه السلام فرمود : «ما نمی گذاریم عثمان ، تصمیمش را اجرا کند» . پس عمّار در خانه اش نشست و سخن بنی مخزوم به گوش عثمان رسید . [ و از شورش آنها ترسید ] و از وی دست کشید .

الکامل فی التاریخ :عمّار بن یاسر [ در صِفّین]، نزد مردم (سپاه علی علیه السلام ) آمد و گفت : بار خدایا! تو می دانی که من اگر می دانستم رضایت تو در این است که خود را به این دریا بیفکنم، می افکندم. بار خدایا! تو می دانی که اگر می دانستم رضایت تو در این است که نوک شمشیرم را بر شکمم بگذارم و سپس چنان بر آن خم شوم که از پشتم خارج شود ، چنان می کردم و امروز ، هیچ کاری را نمی شناسم که چون جهاد با این فاسقان ، تو را خشنود سازد ، و اگر کاری را می شناختم که تو را خشنودتر می کند ، بی گمان ، آن را انجام می دادم . به خدا سوگند ، قومی را می بینم که چنان بر شما ضربه می زنند که باطلگرایان از آن به تردید می افتند و به خدا سوگند ، اگر بر ما ضربه می زدند و ما را تا زیر نخل های هَجَر (1) می راندند ، باز تردید نمی کردم که ما بر حقیم و آنان بر باطل اند . سپس گفت: چه کسی رضایت خدا، صاحب حقیقی اش، را می جوید و قصد بازگشت به دارایی و فرزندانش را ندارد؟ گروهی نزد وی آمدند . گفت : به سوی این قومِ مدّعیِ خونخواهی عثمان برویم ، که به خدا سوگند ، خونخواه او نیستند ، بلکه دنیا را مَضمَضه کرده و شیفته آن گشته اند و فهمیده اند که اگر به حقْ گردن نهند ، میان آنان و آنچه که در آن غوطه ورند ، جدایی می اندازد و پیشینه ای هم ندارند که بدان وسیله ، حقّ اطاعت و ولایت بر مردم بیابند . پس به پیروان خود نیرنگ زدند و گفتند : «امام ما به ستمْ کشته شد» تا بدین گونه ، پادشاه و سلطان شوند . پس به این جا رسیدند که می بینید ، و اگر این ادّعا نبود ، دو نفر هم پیرو آنان نمی شدند . بار خدایا! اگر ما را یاری دهی ، دیر زمانی است که یاری می دهی ، و اگر کار را به سود آنان کنی ، پس به سبب بدعت هایی که در میان بندگانت پدید آورده اند ، عذابی دردناک را برای آنها ذخیره کن .

.

1- .هَجَر ، جایی در جنوب شرق عربستان و بسیار دور از مکّه و مدینه است که نخلستان های انبوه دارد. (م)

ص: 430

رجال الکشّی عن حمران بن أعین عن الإمام الباقر علیه السلام :قُلتُ : ما تَقولُ فی عَمّارٍ ؟ قالَ : رَحِمَ اللّهُ عَمّارا ، ثَلاثا ! قاتَلَ مَعَ أمیرِ المُؤمِنینَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ وآلِهِ ، وقُتِلَ شَهیدا . قُلتُ فی نَفسی : ما تَکونُ مَنزِلَهٌ أعظَمَ مِن هذِهِ المَنزِلَهِ ؟ فَالتَفَتَ إلَیَّ ، فَقالَ : لَعَلَّکَ تَقولُ مِثلَ الثَّلاثَهِ ! هَیهاتَ ! قُلتُ : وما عِلمُهُ أنَّهُ یُقتَلُ فی ذلِکَ الیَومِ ؟ قالَ : إنَّهُ لَمّا رَأَی الحَربَ لا تَزدادُ إلّا شِدَّهً ، وَالقَتلَ لا یَزدادُ إلّا کَثرَهً ، تَرَکَ الصَّفَّ وجاءَ إلی أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام ، فَقالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، هُوَ هُوَ ؟ قالَ : اِرجِع إلی صَفِّکَ ، فَقالَ لَهُ ذلِکَ ثَلاثَ مَرّاتٍ ، کُلُّ ذلِکَ یَقولُ لَهُ : ارجِع إلی صَفِّکَ ، فَلمَّا أن کانَ فِی الثّالِثَهِ قالَ لَهُ : نَعَم . فَرَجَعَ إلی صِفِّهِ وهُوَ یَقولُ : اَلیَومَ ألقَی الأَحِبَّهَ ، مُحَمَّدا وحِزبَهُ . (1)

.

1- .رجال الکشّی : ج 1 ص 126 الرقم 56 ، روضه الواعظین : ص 313 وراجع البدایه والنهایه : ج 7 ص 268 و 269 .

ص: 431

رجال الکشّی به نقل از حُمران بن اَعیَن ، از امام باقر علیه السلام : گفتم : درباره عمّار ، چه می گویی؟ سه بار فرمود : «خداوند ، عمّار را رحمت کند! همراه امیر مؤمنان جنگید و به شهادت رسید» . با خود گفتم : مقامی از این برتر ، وجود ندارد؟ پس به من رو کرد و فرمود : «شاید می گویی مانند آن سه نفر (1) است! هرگز!» . گفتم : عمّار ، از کجا می دانست که در آن روز ، کشته می شود؟ فرمود : چون دید جنگْ هر لحظه شدیدتر می شود و شمار کشته ها فراوان تر می گردد، صف جنگ را ترک کرد و نزد امیر مؤمنان آمد و گفت: ای امیر مؤمنان! این، همان [ روز موعود ]است؟ فرمود : «به جایت بازگرد» . پس سه بارْ آن را پرسید و هر بار [ علی علیه السلام ] به او می فرمود : «به جایت بازگرد» و در بار سوم به او فرمود : «آری» . پس عمّار به جایگاهش بازگشت و می گفت : امروز ، دوستانم را دیدار می کنم : محمّد و حزبش را .

.

1- .یعنی سلمان و ابو ذر و مقداد .

ص: 432

الإمام علیّ علیه السلام فِی الدّیوانِ المَنسوبِ إلَیهِ مِمّا أنشَدَهُ فی شَهادَهِ عَمّارٍ : ألا أیُّهَا المَوتُ الَّذی لَیسَ تارِکی أرِحنی فَقدَ أفنَیتَ کُلَّ خَلیلِ أراکَ مُضِرّا (1) بِالَّذینَ أحِبُّهُم کَأَنَّکَ تَنحو نَحوَهُم بِدَلیلِ (2)

رسول اللّه صلی الله علیه و آله :بَشِّر قاتِلَ ابنَ سُمَیَّهَ بِالنّارِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله فی عَمّارٍ : إنَّ قاتِلَهُ وسالِبَهُ فِی النّارِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :وَیحَ عَمّارٍ ! تَقتُلُهُ الفِئَهُ الباغِیَهُ ، یَدعوهُم إلَی الجَنَّهِ ویَدعونَهُ إلَی النّارِ . (5)

المناقب لابن شهر آشوب :کَثُرَ أصحابُ الحَدیثِ عَلی شَریکٍ (6) ، وطالَبوهُ بأَنَّهُ یُحَدِّثُهُم بِقَولِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله : « تَقتُلُکَ الفِئَهُ الباغِیَهُ » ، فَغَضِبَ وقالَ : أ تَدرونَ أن لا فَخرَ لِعَلِیٍّ أن یُقتَلَ مَعَهُ عَمّارٌ ، إنَّمَا الفَخرُ لِعَمّارٍ أن یُقتَلَ مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام . (7)

.

1- .فی بعض المصادر : « بصیرا » بدل « مُضِرّا » .
2- .الدیوان المنسوب إلی الإمام علیّ علیه السلام : ص 496 الرقم 380 ، کفایه الأثر : ص 123 نحوه ؛ مطالب السؤول : ص 62 .
3- .تاریخ دمشق : ج 43 ص 473 ، الفردوس : ج 2 ص 27 ح 2170 کلاهما عن عمرو بن العاص .
4- .مسند ابن حنبل : ج 6 ص 231 ح 17791 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 437 ح 5661 ، أنساب الأشراف : ج 1 ص 197 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 1 ص 425 الرقم 84 کلّها عن عمرو بن العاص ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 582 عن عبد اللّه بن عمرو ؛ الجمل : ص 103 الرقم 1 کلاهما نحوه .
5- .صحیح البخاری : ج 1 ص 172 ح 436 عن أبی سعید .
6- .هو شریک بن عبد اللّه الکوفی ، ولد سنه (90 ه ) ومات سنه (177 ه ) . ولی القضاء بواسط ، ثمّ ولی الکوفه بعده ومات بها ، وکان فقیهاً عالماً (تهذیب التهذیب: ج2 ص491 الرقم 3254).
7- .المناقب لابن شهر آشوب : ج 3 ص 217 .

ص: 433

امام علی علیه السلام در دیوان منسوب به ایشان ، از مرثیه ای که در شهادت عمّار سرود : هان! ای مرگ که مرا رها نمی کنی مرا آسوده کن که همه دوستانم رفتند . می بینم که گزندت به دوستانم می رسد گویی که راهنماییْ تو را به سوی آنها می برد .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :قاتل پسر سمیّه را به آتش ، مژده ده .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله درباره عمّار : کُشنده عمّار و [ به غنیمتْ ] بردارنده سلاح و لباس او در آتش اند .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آه بر عمّار! گروه سرکش ، او را می کشند . او آنان را به بهشت می خواند و آنان ، او را به دوزخ می خوانند .

المناقب ، ابن شهرآشوب :راویان حدیث به گِرد شُرَیک ، (1) جمع شدند و از او خواستند که گفته پیامبر صلی الله علیه و آله را که «گروه سرکش ، عمّار را می کشند» ، برایشان نقل کند . خشمگین شد و گفت : آیا می دانید که کشته شدن عمّار در رکاب علی علیه السلام افتخاری برای علی نیست ؟! برای عمّار ، افتخار است که در رکاب علی کشته شد .

.

1- .مقصود ، شریک بن عبد اللّه کوفی است که در سال 90 هجری به دنیا آمد و به سال 177 هجری از دنیا رفت . او قاضی واسط و سپس کوفه شد و در همان جا درگذشت . او فقیه و دانشمند بود (تهذیب التهذیب : ج 2 ص 491 ش 3254) .

ص: 434

الکامل فی التاریخ :إنَّ أبَا الغارِیَهِ قَتَلَ عَمّارا وعاشَ إلی زَمَنِ الحَجّاجِ ، ودَخَلَ عَلَیهِ فَأَکرَمَهُ الحَجّاجُ وقالَ لَهُ : أنتَ قَتَلتَ ابنَ سُمَیَّهَ یَعنی عَمّارا ؟ قالَ : نَعَم ... ثُمَّ سَأَلَهُ أبُو الغارِیَهِ حاجَتَهُ فَلَم یُجِبهُ إلَیها ، فَقالَ : نُوَطِّئُ لَهُمُ الدُّنیا ، ولا یُعطونا مِنها ، ویَزعُمُ أنّی عَظیمُ الباعِ یَومَ القِیامَهِ ! فَقالَ الحَجّاجُ : أجَل وَاللّهِ ، مَن کان ضَِرسُهُ مِثلَ اُحُدٍ ، وفَخِذُهُ مِثلَ جَبَلِ وَرِقانَ ، ومَجلِسُهُ مِثلَ المَدینَهِ وَالرَّبَذَهِ إنَّهُ لَعَظیمُ الباعِ یَومَ القِیامَهِ ، وَاللّهِ لَو أنَّ عَمّارا قَتَلَهُ أهلُ الأَرضِ کُلُّهُم لَدَخَلوا کُلُّهُمُ النّارَ . (1)

راجع : ج 6 ص 56 (استشهاد عمّار بن یاسر) .

73عُمَرُ بنُ أبی سَلَمَهًعمر بن أبی سلمه بن عبد الأسد القرشی المخزومی . ولد قبل الهجره بعامین أو أکثر (2) . توفّی أبوه سنه 3 ه (3) ، فانتقل إلی بیت النّبیّ صلی الله علیه و آله مع اُمّه الَّتی أصبحت من أزواج رسول اللّه صلی الله علیه و آله (4) ، فنشأ فی بیت الوحی (5) . وکانت والدته امرأه جلیله ، وهی الَّتی أرسلته إلی الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام فی معرکه الجمل (6) ، ومعه کتاب منها إلیه (7) . ولّاه الإمام علیه السلام علی البحرین (8) بعد معرکه الجمل ، ثمّ عزله وطلب منه أن یلتحق بعسکر الإمام علیه السلام فی صفّین (9) . وتدلّ رساله الإمام علیه السلام علی أنّه کان رجلاً أمینا ومجرّبا وجادّا فی عمله . وأنّ حضوره فی عسکر الإمام علیه السلام ضدّ ظلمه الشام ضروری . وکان مع الإمام فی حروبه جمیعها (10) . توفّی عمر سنه 83 ه . 11

.

1- .الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 382 ، والصحیح أنّ قاتل عمّار : أبو الغادیه . راجع اُسد الغابه : ج 6 ص 231 الرقم 6147 والاستیعاب : ج 4 ص 288 الرقم 3144 .
2- .سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 407 الرقم 63 ، الاستیعاب : ج 3 ص 245 الرقم 1903 .
3- .سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 407 الرقم 63 .
4- .راجع سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 407 الرقم 63 واُسد الغابه : ج 4 ص 169 الرقم 3836 .
5- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 451 ، الاستیعاب : ج 3 ص 246 الرقم 1903 ، اُسد الغابه : ج 4 ص 170 الرقم 3836 .
6- .الفتوح : ج 2 ص 455 ، شرح نهج البلاغه : ج 6 ص 219 . راجع : ج 4 ص 494 (أکابر أصحاب الإمام) .
7- .بلد فی جنوب الخلیج الفارسی .
8- .نهج البلاغه : الکتاب 42 ، تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 201 ؛ تاریخ الطبری : ج 4 ص 452 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 323 وفیهما «استعمله علی البحرین ، ثمّ عزله واستعمل النّعمان بن العجلان» ، اُسد الغابه : ج 4 ص 170 الرقم 3836 وفیه «استعمله علی البحرین وعلی فارس» .
9- .شرح نهج البلاغه : ج 6 ص 219 .
10- .الاستیعاب : ج 3 ص 246 الرقم 1903 ، اُسد الغابه : ج 4 ص 170 الرقم 3836 وفیه «توفّی بالمدینه أیّام عبد الملک بن مروان» ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 408 الرقم 63 .

ص: 435



73 . عمر بن ابی سلمه

الکامل فی التاریخ :ابو غاریه (1) ، عمّار را کشت و تا زمان حَجّاج ، زنده مانْد و بر او وارد شد و حَجّاج ، او را گرامی داشت و به او گفت : تو عمّار پسر سمیّه را کشتی؟ گفت : آری ... . سپس ابو غاریه از حَجّاج ، درخواستی کرد ؛ ولی او آن را روا نکرد . ابوغاریه گفت : دنیا را برایشان هموار می کنیم ؛ ولی چیزی از آن به ما نمی دهند ، با آن که می داند که در روز قیامت ، منزلتی بزرگ خواهم داشت ! حجّاج گفت : آری . به خدا سوگند ، هر کس دندانش چون کوه اُحد و رانش چون کوه وَرقان و نشیمنگاهش مانند مدینه و رَبَذه باشد ، حتما روز قیامت ، بزرگْ منزلت خواهد بود ! به خدا سوگند ، اگر همه مردم زمین هم عمّار را می کشتند ، همگی به دوزخ می رفتند .

ر . ک : ج 6 ص 57 (شهادت عمّار بن یاسر) .

73عمر بن ابی سلمهعمر بن ابی سَلَمه بن عبد الأسد قُرَشی مخزومی ، دو سال یا بیشتر پیش از هجرت ، متولّد شد و پس از درگذشت پدرش به سال سوم هجری ، همراه با مادرش اُمّ سَلَمه که همسریِ پیامبر خدا را برگزیده بود به خانه پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و در خانه وحی ، رشد کرد . امّ سلمه همسر بزرگوار پیامبر خدا ، در هنگامه جنگ جمل ، او را با نامه ای به سوی امام علیه السلام گسیل داشت امام علیه السلام وی را پس از پایان جنگ جمل ، به حکومت بحرین (2) برگماشت . (3) امام علیه السلام در آستانه جنگ صفّین ، [ با نامه ای ] از وی خواست که برای نبرد با معاویه به اردوی ایشان بپیوندد . (4) از نامه امام علیه السلام پیداست که عمر در نگاه ایشان ، فردی امین و کارآمد بوده و حضورش در اردوی آن بزرگوار ، برای رویارویی مقتدرانه با سپاه شام ، لازم بوده است . او در تمام جنگ های علی علیه السلام همراه او بود و به سال 83 هجری درگذشت . (5)

.

1- .نام صحیح قاتل عمّار ، ابو غادیه است ، همان گونه که در بسیاری از منابع آمده است (ر.ک: اُسد الغابه: ج 6 ص 231 ش 6147 ، الاستیعاب: ج 4 ص 288 ش 3144) .
2- .بحرین ، در آن روزگار ، برمناطق گسترده ای از سواحل و جزایر غرب و جنوب خلیج فارس ، اطلاق می گردید (جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی: ج 1 ص 231) .
3- .ر .ک : ج 4 ص 495 (بزرگان صحابه در سپاه امام) .
4- .در تاریخ الطبری : (ج 4 ص 452) و الکامل فی التاریخ (ج 2 ص 323) آمده است : «او را به حکومت بحرین گماشت . سپس او را برکنار کرد و نعمان بن عَجْلان را به جای او گذاشت» . نیز در منبع دیگری آمده است : «او را به حکومت بحرین و فارس گماشت» (ر.ک : اُسد الغابه : ج 4 ص 170 ش 3836) .
5- .در اُسد الغابه : ج 4 ص 170 ش 3836 ، آمده است : «به روزگار خلافت عبدالملک بن مروان ، در مدینه درگذشت » .

ص: 436

تاریخ الیعقوبی :کَتَبَ [ عَلِیٌّ علیه السلام ] إلی عُمَرَ بنِ أبی سَلَمَهَ المَخزومِیِّ ، وهُوَ ابنُ اُمِّ سَلَمَهَ زَوجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ، وکانَ عامِلَهُ عَلَی البَحرَینِ : أمّا بَعدُ ؛ فَإِنّی قَد وَلَّیتُ النُّعمانَ بنَ العَجلانِ البَحرَینَ بِلا ذَمٍّ لَکَ ، فَأَقبِل ، غَیرَ ظَنینٍ (1) ، وَاخرُج إلَیهِ مِن عَمَلِ ما وُلّیتَ ، فَقَد أرَدتُ الشُّخوصَ إلی ظَلَمَهِ أهلِ الشّامِ وبَقِیَّهِ الأَحزابِ ، فَأَحبَبتُ أن تَشهَدَ مَعی لِقاءَهُم ؛ فَإِنَّکَ مِمَّن أستَظهِرُ بِهِ عَلی إقامَهِ الدّینِ ونَصرِ الهُدی ، جَعَلَنَا اللّهُ وإیّاکَ مِنَ الَّذینَ یَعمَلونَ بِالحَقِّ وبِهِ یَعدِلونَ . فَأَقَبلَ عُمَرُ فَشَهِدَ مَعَهُ ، ثُمَّ انصَرَفَ وتَبِعَ عَلِیّا إلَی الکوفَهِ ، فَمَکَثَ مَعَهُ سَنَهً وبَعضَ اُخری . (2)

.

1- .ظنین : أی متّهم فی دینه ، فعیل بمعنی مفعول ، من الظِّنّه : التهمه (النهایه : ج 3 ص 163 «ظنن») .
2- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 201 ، نهج البلاغه : الکتاب 42 ؛ أنساب الأشراف : ج 2 ص 387 وفیهما کتاب الإمام علیه السلام فقط .

ص: 437

تاریخ الیعقوبی :[ علی علیه السلام ] به عمر بن ابی سلمه مخزومی ، پسر امّ سلمه ، همسر پیامبر صلی الله علیه و آله که کارگزارش در بحرین بود نوشت : «امّا بعد ؛ من نعمان بن عَجْلان را به حکومت بحرین گماردم ، بدون آن که نکوهشی متوجّه تو باشد . پس بی آن که متّهم باشی ، به سوی ما بیا . کارهایی را که در اختیار داری ، به نعمان بسپار؛ چرا که من آهنگ حرکت به سوی ستمکاران شام و باقی مانده دسته ها [ ی نفاق و شرک] را دارم و دوست دارم که در رویارویی با آنان ، همراهم باشی که تو از کسانی هستی که از آنها برای استوار کردن دین و یاری کردنِ هدایت ، کمک می گیرم . خداوند ، ما و تو را از کسانی قرار دهد که به حق ، عمل می کنند و به آن ، حکم می کنند» . پس عمر آمد و [ در صفّین ،] نزد علی علیه السلام بود و در پیِ او به کوفه بازگشت و یک سال و اندی در کنار علی علیه السلام ماند .

.


ص: 438

الفتوح :جاءَ عُمَرُ بنُ أبی سَلَمَهَ إلی عَلِیٍّ رضی الله عنهفَصارَ مَعَهُ ، وکانَ لَهُ فَضلٌ وعِبادَهٌ وعَقلٌ ، فَأَنشَأَ رَجُلٌ مِن أصحابِ عَلِیٍّ رضی الله عنهیَمدَحُ اُمّ سَلَمَهَ وهُوَ یَقولُ أبیاتا مَطلَعُها : اُمُّ یا اُمَّه لَقیتِ الظَفَرْ ثُمَّ لا زِلتِ تُسقَیِنَّ المَطَرْ (1)

74عَمرُو بنُ الحَمِقِ الخُزاعِیّعمرو بن الحمق بن الکاهن الخزاعی . صحابیّ جلیل من صحابه رسول اللّه صلی الله علیه و آله (2) ، وأمیر المؤمنین علیه السلام (3) ، والإمام الحسن علیه السلام (4) . أسلم بعد الحدیبیه (5) ، وتعلّم الأحادیث من النّبیّ صلی الله علیه و آله . وکان من الصفوه الذین حرسوا «حقّ الخلافه» بعد رسول اللّه صلی الله علیه و آله ؛ فوقف إلی جانب أمیر المؤمنین علیه السلام بإخلاص (6) . واشترک فی ثوره المسلمین علی عثمان ، ورفع صوت الحقّ إزاء التغیّرات الشاذّه الَّتی حصلت فی هذا العصر (7) . شهد حروب أمیر المؤمنین علیه السلام وساهم فیها بکلّ صلابه وثبات (8) . وکان ولاؤه للإمام علیه السلام عظیما حتی قال له : لیت أنّ فی جُندی مئه مثلک (9) . أجل ، کان عمرو مهتدیا ، عمیق النّظر . وکان من بصیرته بحیث یری نفسه فانیا فی علیّ علیه السلام ، وکان یقول له بإیمانٍ ووعی : لیس لنا معک رأی . وکان عمرو صاحبا لحجر بن عدیّ ورفیق دربه . وصیحاته المتعالیه ضدّ ظلم الاُمویّین هی الَّتی دفعت معاویه إلی الهمّ بقتله . (10) وقتله سنه 50 ه ، بعد أن کان قد سجن زوجته الکریمه بغیه استسلامه (11) . واُرسل برأسه إلی معاویه (12) . وهو أوّل رأس فی الإسلام یُحمَل من بلد إلی بلد (13) . عبّر عنه الإمام أبو عبد اللّه الحسین علیه السلام ب «العَبدُ الصّالِحُ الَّذی أبلَتهُ العِبادَهُ» ، وذلک فی رسالته البلیغه القارعه الَّتی بعثها إلی معاویه ، ووبّخه فیها لارتکابه جریمه قتله . (14)

.

1- .الفتوح : ج 2 ص 456 .
2- .الطبقات الکبری : ج 6 ص 25 ، تهذیب الکمال : ج 21 ص 597 الرقم 4353 ، المعارف لابن قتیبه : ص 291 ، الاستیعاب : ج 3 ص 258 الرقم 1931 ، اُسد الغابه : ج 4 ص 205 الرقم 3912 ؛ الجمل : ص 104 الرقم 15 .
3- .رجال الطوسی : ص70 الرقم 644 .
4- .رجال الطوسی : ص 95 الرقم 940 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 4 ص 40 .
5- .الاستیعاب : ج 3 ص 258 الرقم 1931 ، اُسد الغابه : ج 4 ص 205 الرقم 3912 ، تهذیب الکمال : ج 21 ص 597 الرقم 4353 ، المعارف لابن قتیبه : ص 291 وفیهما «بایع رسول اللّه صلی الله علیه و آله فی حجّه الوداع ، وصحبه بعد ذلک» .
6- .الاختصاص : ص 7 ، رجال الکشّی : ج 1 ص 186 الرقم 78 .
7- .الطبقات الکبری : ج 6 ص 25 ، أنساب الأشراف : ج 6 ص 219 ، تاریخ الطبری : ج 4 ص 393 ، تهذیب الکمال : ج 21 ص 597 الرقم 4353 ، المعارف لابن قتیبه : ص 291 ، الاستیعاب : ج 3 ص 258 الرقم 1931 ، اُسد الغابه : ج 4 ص 206 الرقم 3912 وفیهما «هو أحد الأربعه الذین دخلوا علیه الدار» ، مروج الذهب : ج 2 ص 352 ؛ تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 176 .
8- .الطبقات الکبری : ج 6 ص 25 ، تهذیب الکمال : ج 21 ص 597 الرقم 4353 ، المعارف لابن قتیبه : ص 291 ، الاستیعاب : ج 3 ص 258 الرقم 1931 ، اُسد الغابه : ج 4 ص 206 الرقم 3912 .
9- .وقعه صفّین : ص 104 ، الاختصاص : ص 15 وفیه «شیعتی» بدل «جندی» .
10- .المعارف لابن قتیبه : ص 291 ، الاستیعاب : ج 3 ص 258 الرقم 1931 ، اُسد الغابه : ج 4 ص 206 الرقم 3912 وفیها «أعان حجر بن عدیّ» .
11- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 232 ؛ اُسد الغابه : ج 4 ص 206 الرقم 3912 .
12- .تهذیب الکمال : ج 21 ص 597 الرقم 4353 ، المعارف لابن قتیبه : ص 292 ، الاستیعاب : ج 3 ص 258 الرقم 1931 ، اُسد الغابه : ج 4 ص 206 الرقم 3912 .
13- .الطبقات الکبری : ج 6 ص 25 ، أنساب الأشراف : ج 5 ص 282 ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 4 ص 88 .
14- .رجال الکشّی : ج 1 ص 253 الرقم 99 ، الاحتجاج : ج 2 ص 90 ح 164 ؛ أنساب الأشراف : ج 5 ص 129 نحوه .

ص: 439